Globallashuv asoslari

dangasalik tamoyili. 
Va  nihoyat to„rtinchisi - bugungi 
axborot  vositalarining  cheksiz 
imkoniyatlari  sharoitida  yuqoridagi  Prezident  ta‘rifiga  muvofiq, befarqlik  va  o„ysizlik 
botqog„iga  botgan  kimsalarning dunyoni  boshqarishga  intilayotgan  kichik  bir  guruh  qo‗lida 
qo‗g‗irchoqqa aylanib, o„zlarining eng tuban hayvoniy xohish va istaklarini ochiqdan-ochiq 
namoyon qilishni  “umuminsoniy  axloqiy meyorlar” darajasiga ko„tarishga urinishlaridir. 
Bunday  holatlar  Yevropa  mintaqasi  tarixida  ilgari  ham  bo‗lgan,  ammo  hech  qachon  bu  daraja 
jahon miqyosida keng ko‗lam kasb etmagan va bu darajada kuchli targ‗ibot imkoniyatlariga ega 
bo‗lmagan  edi.  Prezident  kitobida  bu  haqda  shunday  deyiladi: “SHuni  unutmaslik  kerakki, 
bugungi  kunda  inson  ma‟naviyatiga  qarshi  yo„naltirilgan,  bir  qarashda  arzimas  bo„lib 
tuyuladigan kichkina xabar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan kuch olib, ko„zga 
ko„rinmaydigan,  lekin  zararini  hech  narsa  bilan  qoplab  bo„lmaydigan  ulkan  ziyon  etkazishi 
mumkin.” 
Axloq, bu – ezgulik va yomonlikni ajrata oluvchi mezon hisoblanadi. Inson qalbining 
asosiy  vazifalaridan  biri  hayot  va  umumbashariy  axloqiy  qarashlarni  shakllantiruvchi 
bvrometrdir.  CHunki  alohida  inson  axloqi  umuminsoniy  ong  va  uning  aksiomalari  asosida 
shakllanadi.  SHuning  uchun  inson  axloqi  axloqiy  tartib  va  butun  dunyodagi  axloq  o`rtasidagi 
ko`prik  hisoblanadi.  Barcha  axloqiy  harakatlarning  yagona  maqsadi  –  insonga  ezgulik  yo`lini 
ko`rsatishdir.  Agar  axloqiy  tubanlashsa,  inson  erkinlikdan  yiroqlashadi.  Bizning  nazarimizda, 
axloqqa  rostlik,  sotilmaslik,  to`g`rilik  va  qalbning  axloqiy  darajasidagi  aniqlik  xosdir.  Ammo 
inson  tabiati  gumrohlikka  moyil  bo`lib,  bu  sifatlarni  to`laligicha  qabul  qila  olmaydi.  Ishonch 

---

bilan  tasdiqlanib  turadigan,  muhabbat  bilan  oziqlantiriladigan  axloq  sof,  ezgulikka,  poklikka 
evrila boradi
164[114]
.  
Inson  xatti-harakatlarining sifati axloqiy darajasini  ko`rsatadi. Axloq  qo`rquv orqali 
bilinadi. Axloqni saqlashning o`zi katta qadriyatdir, vijdonni, soflikni ziyoniz, manfaatsizlikdir. 
Inson  ongli  ravishda  tanlagan  yo`li  orqali  boradi,  ichki  niyatlarni  baholash  qobiliyatini 
o`zlashtirib,  chunki  aynan  u  qaror  qabul  qilish  asosida  yotadi.  Axloqsizlik,  g`azab,  boylikka 
o`chlik, hasad, shuhratparastlik, g`urur bilan bir qatorda baholanadi. Va buning teskarisi bo`lgan 
axloq esa insonning shohona kuchi va qobiliyatidir. O`z davrida Epikur ―YOqimli yashash aqlli 
yashashsiz  bo`lmaydi,  axloqiy  va  adolatli  hayot,  va  teskarisi,  aqlli  yashash  mumkin  emas, 
axloqiy va adolatli, yoqimli yashashsiz‖
165[115]
 degan edi.  
O`zining  ―Axloqi  Kabir‖  ya`ni  ―Katta  axloq  kitobi‖  asarida  Arastu  axloqning 
mazmun-mohiyati  haqida  quyidagilarni  yozadi:  ―Gapning  lo`ndasini  aytsak,  axloq  siyosatning 
tarkibiy  qismidir.  CHindan  ham  muayyan  axloqiy  fazilatlarga  ega  bo`lmagan,  ya`ni  munosib 
bo`lmagan  odam  (taniqli  jamoat  arbobi  sifatida)  faoliyat  ko`rsatishi  mumkin  emas.  Munosib 
odam  bo`lmoq  –  fazilatlar  egasi  –  fozil  bo`lmoq,  demakdir‖
166[116]
.  Bu  fikrlardan  ma`lum 
bo`ladiki,  axloq  o`zlikni  anglash,  vatanparvarlik,  milliy  g`urur,  tarixiy  xotira,  ma`naviy 
barkamollik kabi  tuyg`u va tushunchalar bilan uzviy bog`liq holda shakllanadi.  CHunki, axloq 
aynan ana shu ruhiy-ijtimoiy hodisalar orqali oydinlashadi, umuminsoniy qadriyatlarning tarixiy 
bir bo`lagiga aylanadi. Ayni shu ma`noda, Arastu ―Axloqiy fazilat lazzatlanish va azoblarda aks 
etadi: zero lazzatlanish uchun yomonlik qilsak, unda azoblanmaslik uchun go`zal ishlardan bosh 
tortamiz‖
167[117]
, - deb yozadi. 
Arastudan  keyin  SHarqda  Forobiychalik  ulkan  zot  maydonga  chiqmagan.  Forobiy 
o`z bilimi, ma`naviyati, fikr doirasining kengligi bilan SHarqda katta shuhrat qozongan va unga 
Arastudan  keyingi  yirik  mutafakkir  –  ―muallim  as-soniy‖  –  ―ikkinchi  muallim‖  degan  unvon 
berilgan. Forobiy ―Fozil shahar ahli qarashlari haqida kitob‖, ―Siyosat al-madaniya‖ (―SHaharlar 
ustidan siyosat yurgizish‖) va boshqa asarlarida axloqiy fazilatlar haqida o`z fikr-mulohazalarini 
bayon  qilgan.  Jumladan,  baxt-saodat  tushunchasi  haqida  fikr  yuritib,  u  ―faol  aqlga  eng  yaqin 
turgan  narsadir‖,  va:  ―uning  ma`no-mohiyati  faol  aql  bilan  qo`shiluvida  yashiringandir‖  -  deb 
ta`kidlaydi.  SHuning  barobarida  Forobiy  baxt-saodat  fazilatga  tashqaridan  yopishtirilgan  yoki 
yuklangan amal bo`lmasdan, balki uning o`z jinsidan va zotning umumiyligidan chiqqan sifatiy 
holati ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Zero, baxt – insonning o`z ichki borligidan qoniqish 
hissi,  hayotdan  zavqlanishi  va  insoniyligidan  mamnun  bo`lishdir
168[118]
.  Bundan  ko`rinadiki, 
inson  o`zini  qanchalik  o`rgansa,  idrok  qilsa,  shunchalik  axloqan  poklanib  boradi.  Darhaqiqat, 
axloqiylik  bilan  uzviy  bo`lmagan  bilim  qancha  kuchli  bo`lsa,  shuncha  zararlidir.  CHunki 
axloqsiz  inson  o`z  bilimidan  boshqalar  va  jamiyat  zarariga  foydalanishi  mumkin  va  bu  zarar 
bilimsiz  kishinikidan  ko`p  marta  ortiq  bo`ladi.  Buni  eng  kamida  oddiy  kissavur  o`g`ri  bilan 
komp`yuterni  yaxshi  bilish  orqali bankni  o`maradigan odamning jinoyatlari darajalari  orasidagi 
farq misolida ko`rish mumkin. Mashhur yunon donishmandi Arastu aytganiday, ―Kimki bilimda 
ilgarilab,  axloqda  oqsaydigan  bo`lsa,  bilingki  u  oldinga  emas  katta  tezlik  bilan  tubanlik  sari 
                                            
164[114]
Qarang:Geffding G.Etika, ili nauka о nravstvennоsti:Izlоjenie eticheskiх printsipоv i iх primenenie k razlichnim jiteyskim 
оtnоsheniyam. – M.: Izd.3 Izdatelstvо LKI, 2012. 400 s. 
165[115]
Qarang: Aхelis T. Etika. Istоriya etiki i kritika ee sistem. YAvleniya nravstvennоsti. Printsipi` nravstvennоsti. Etika 
Librоkоm 2011.112 s. 
166[116]
Arastu. Pоetika. Aхlоqi kabir. Ritоrika. – T.: YAngi asr avlоdi, 2011. – 130 b. 
167[117]
Qarang: Aхelis T. Etika. Istоriya etiki i kritika ee sistem. YAvleniya nravstvennоsti. Printsipi` nravstvennоsti. Etika 
Librоkоm 2011. - 112 s. 
168[118]
Abulla SHer. Aхlоqshunоslik. O`quv qo`llanma . – T.: YAngi asr avlоdi, 2003. – 208-214 b. 

---

ketipti‖
169[119]
.  Axloqning  bu  yuksak  vazifasi  nemis  klassik  falsafasining  taniqli  namoyandasi 
I.Kant oldinga surgan ―kategorial imperativ‖ g`oyasida o`z ifodasini topgan edi. Dinlarda esa bu 
imperativ g`oya hurofiy qarashlarda aks etadi. 
Axloqiy  fazilatlarni  tarbiyalash  barcha  fazilatlarning  sarchashmasidir.  Axloqning 
amaliy  ko`rinishi  axloqiy  madaniyat  hisoblanadi.  Axloqiy  madaniyat  shaxsning  olamga,  voqea 
va  hodisalarga,  o`zgalarga  va  ularning  faoliyatiga,  o`z  umri  va  uning  mazmun-mohiyati  kabi 
ko`pdan-ko`p  tushunchalarga  munosabati  bo`lib,  ularni  anglashi,  tushunishi  va  qadrlashi 
oqibatida  o`z  faolligini  oshirishga  e`tibor  sifatida  qarash  nazariy  jihatdan  uning  mazmun-
mohiyatini  yanada  rivojlantirib  boyitib  borishda  muhim  ahamiyatga  egadir.  SHuning  uchun, 
axloqiy madaniyat va shaxs faolligini mustaqillik bergan imkoniyat va sharoitlarni e`tiborga olib, 
o`rganib chiqish kelajagi buyuk davlatning etuk insonlarini tarbiyalashda alohida o`rin tutadi.  
TSivilizatsiyaning  axloqiy  mezonlari  tegishli  ijtimoiy  munosabatlar  bilan  bog`liq 
ekani  ta`kidlanadi.  Ijtimoiy  munosabatlarning  o`zgarishi  dunyoqarash  printsiplari  ham,  u  bilan 
bog`liq  axloqiy  mezonlarning  o`zgarishiga  olib  keladi  deb  uqtiriladi.  Masalan,  tsivilizatsiya 
shakllanishining  ilk  davrlarida  ruhoniylardan  tashkil  topgan  ierarxiya  qatlamidan,  ehromlar, 
muqaddas davlatchilik urflari, jamiyatni bu dunyodan, tabiatdan yuqori turuvchi olam tomonidan 
boshqarilishi  haqidagi  tasavvurlardan  kelib  chiqadigan  tashkillanish  strukturalari  intizomi 
kabilar.  TSivilizatsiyaning  keyingi  yuqoriroq  bosqichlarida  esa  ma`lumotli  yuqori  qatlam 
tomonidan  maxsus  tartibga  solingan  axloqiy  meyorlar  ishlab  chiqiladi.  Jamiyat  strukturasida 
sodir bo`lgan yangi o`zgarishlar natijastda yangi axloqiy qadriyatlar yaratiladi. 
―Madaniyat‖
170[120]
  tushunchasining  SHarq  va  G`arbdagi  talqinlariga  kirishar 
ekanmiz, avvalo madaniyatshunoslikka bag`ishlangan maxsus ishlarda lotincha lug`aviy ma`nosi 
―ishlov  berish‖ni  anglatuvchi  bu  tushunchaning  1000  ga  yaqin  ta`rifi  mavjudligini  ta`kiblab 
o`tishimiz  joiz.  Ushbu  talqinlar  labirintida  adashib  qolmaslik  uchun  esa  avvalo  ularning 
birqancha tiplari mavjudligiga e`tibor berish kerak. Ular quyidagicha: 
1. Tavsifiy talqin. Ushbu talqinda madaniyat tushunchasi inson faoliyatining barcha 
xillarini, ularning turli namunalarini o`z ichiga oladi: turli tillar, kitoblar, tasviriy san`at asarlari, 
urf-odatlar, dinlar. 
2.  Tarixiy  talqin.  Bu  talqinda  madaniyat  deyilganda  insoniyat  tomonidan  yaratilgan 
barcha narsa va hodisalar, ya`ni sun`iy tabiat nazarda tutiladi.  
3. Normativ talqin. Bunda madaniyat qadriyatlar majmuasidan iborat bo`ladi.  
4.  Mafkuraviy  talqin.  Bunda  madaniyat  avloddan  avlodga  o`tib  keladigan  g`oyalar 
oqimini tashkil etadi.  
Va ho kazo. 
Madaniyat  talqinlarining  bunchalar  ko`pligi  ushbu  hodisaning  juda  murakkabligini 
bildiradi.  YUqoridagi  talqinlar  tipologiyasida  shu  murakkab  hodisaning  muayyan  biron  tomoni 
oldinga surilgan, umumiy va yagona talqin esa yo`q. Falsafaning vazifasi shu talqinlar orasidan 
eng umumiy va to`g`risini ajratib ko`rsatishdan iborat. Lekin, yuqorida ko`rganimizday, hozirgi 
davr  falsafasining  krizis  xolatida  ekani  uning  bu  vazifasiga  tayanish  qiyinligini  ko`rsatadi. 
SHunga  qaramay,  bu  borada  falsafiy  tafakkurda  oldinga  surilayotgan  asosiy  g`oyalarni  iloji 
boricha  chuqurroq  tahrir  etib,  ular  orasidan  o`z  yondoshuvimizni  ajratib  olishga  harakat  qilish 
joiz va zarur.  
                                            
169[119]
Qarang: Iоdl F. Istоriya etiki v nоvоy filоsоfii: Kant i etika v devyatnadtsatоm stоletii. Per. s nem. Librоkоm 2011. 528 s. 
170[120]
 Biz bu erda mоddiy madaniyat haqida emas, ma`naviy madaniyat haqida fikr yuritamiz. Zerо mоddiy madaniyat ma`naviy 
madaniyatning maхsuli bo`lgani uchun va , qоlaversa, u ma`naviy madaniyatning kоnkretlashgan, ayrimlikdagi ifоdasi bo`lgani 
uchun, bizning tahlilimizda shu ma`naviy asоsini tahlil etish etarlidir. 

---

Avvalo,  Rossiyada  nashr  etilgan  ―Eng  yangi  falsafiy  lug`at‖da  berilgan  ta`rifga 
to`xtalamiz. ―Madaniyat,  - deyiladi  unda,  - ijtimoiy hayotning barcha  asosiy tomonlarini qayta 
ishlash va o`zgartirish uchun sharoit bo`lib xizmat qiladigan, biologiyaviy jarayonlardan yuqori 
bo`lgan,  tarixan  rivojlanib  boradigan  insoniy  faoliyat  va  aloqalarning  dasturiy  tizimidir. 
Madaniyat  binosini  (korpusini)  tashkil  etadigan  faoliyat,  xatti-harakat  va  aloqa  dasturlari  turli 
xildagi  shakllar  rang-barangligida  namoyon  bo`ladi:  bilim,  ko`nikmalar,  norma  va  ideallar, 
faoliyat  va  xatti  harakat  namunalari,  g`oyalar  va  farazlar,  ishonch  va  e`tiqod  shakllari,  ijtimoiy 
maqsad  va  mo`ljallar  va  h.k.  SHularning  hammasi  birgalikda  va  o`zgaruvchanlikda  tarixan 
to`plab (jamlab) boriladigan ijtimoiy tajribani tashkil etadi. Madaniyat faoliyat, xatti-xarakat va 
odamlar  orasidagi  aloqalar  dasturlarini  o`ziga  jo  etadi,  ularni  avloddan  avlodga  uzatadi 
(translyatsiya qiladi) va yangilab turadi ―.
171[121]
 
Ushbu  ta`rifning  asosiy  kamchiligi,  bizningcha,  avvalo  uning  juda  murakkabligi, 
mavhumligi, nokonkretligidadir va cheklanganidadir. Zero, unda madaniyatning ijtimoiy hodisa 
sifatidagi  barcha  ikir-chikirlari  sanab  o`tilgan  esada  (ta`rifni  murakkablashtirgan  jihat),  uning 
eng  muhim,  zaruriy  belgisi  (xarakteristikasi)  -  inson  faoliyatini  va  xatti-harakatlarini