В - yadroli sumkalarda intra fuzal mushak tolalari atrofi da
spiralsimon afferent nerv oxirlari
1 - ekstrafuzal mushak tolala rining nerv-mushak effektor
oxirlari
2 - intrafuzal mushak tolalalari motor pilakchalari
3 - biriktiruvchi to'qimali кар sula
4- yadroli kopcha
5 -sezuvchi nerv oxiri
6 - mushak tolasi
7 - nerv
Urchug'
mushaklarning
cho'zilishi
va
qisqarishini
boshqarishda ishtirok etadi. Mushak tolasi cho'zilganda intrafuzal.
tolalar ham uzayadi. bu esa retseptorlar tomonidan qayd qilinadi.
Intrafusal tolalardagi birlamchi sezuvchi tarmoqlar mushak
tolasining cho'zilish darajasi va tezligiga sezgir bo‘lsa, ikkilamchi
shingilsimon tannoqlar faqat cho‘zilish darajasiga sezgir boiadi.
Mushak to’satdan choVilganda aylana spiral (halqa spiral) nerv
oxirlaridan orqa miyaga kuchli signal tushadi va u signal tushgan
mushakning keskin qisqarishini chaqiradi - cho‘z :lishga
dinamik
relleks. Sekin va uzoq cho‘zilganda ham aylanaspiral, ham
shingilsimon nerv oxirlaridan uzatladigan cho zilishga statik
signal vujudga keladi. Ushbu signal mushak tolasini bir necha soat
mobaynida qisqargan holatda ushlab turishi mumkin.
Efferent norv tolalari ham -ntrafuzal mushak tolalarining
ikkala oxirlarida nerv-mushak sinapsi hosil qiladi (rasm 8.17)..
Intrafuzal tolalarining oxirgi qismlarini qisqarishini chaqirish orqali.
ular
tolalaming
markaziy
retseptor
qismini
cho‘zilishini
kuchaytiradi hamda retseptorlaming reaksiyasini oshiradi. Nerv-
pay urchugMari odatda mushakning
pay bilan birikkan erida
joylashadi. Payning 10-15 ta mushak tolalari bilan bog‘Iangan
kollagen tolalari tutamlari biriktiruvchi to qimali kapsula bilan
qoplangan. Nerv-mushak urchug‘iga kelgan yo‘g‘on (diametri 16.
mkm) mielinli nerv tolasi mielin pardasini yo'qotadi va payning
kollagen tolalari tutamlari oralarida tarmoqlanadigan terminallar
hosil qiladi. Nerv-pay urchug‘idan mushakning zo‘riqishidan
297
kelgan signal orqa miyaning tormozlovchi neyronlarini qo‘zg‘atadi.
Ular
esa
tegishli
harakatlantiruvchi
neyronni
tormozlab,
mushakning shikastlanishini oldini oladi.
Rcflcktor yoy
Nerv to'qimasi reflektor asosda faoliyat ko'rsatadigan vaasosiy
vazifasi, tashqi va ichki ta’sirotlami
qabul qilib, ularni tahlil qilish
va ularga mos ravishda organizmning javob reaksiyasini amalga
oshirishdan iborat boMgan nerv sistemasining tarkibiga kiradi. Nerv
to‘qimasining ta’sirotni qabul qilishdan tortib to ushbu ta’sirga
javob reaksiyasini chaqirishgacha boMgan qismini reflektor yoyi,
deb ataladi. Reflektor yoyi nerv sistemasining struktur-funksional
birligini tashkil qiladi. U bir-biri bilan
sinapslar orqali bogMangan
neyronlar zanjiridan iborat boMib, impulsni sezuvchi nervning
retseptor oxiridan ishchi a’zodagi efferent nerv oxirigacha
0
‘tkazishni ta’minlaydi. Ta’sirotni qabul qilish va unga mos javob
reaksiyasini tashkil qilishda ishtirok
etadigan nerv hujayralari
soniga qarab oddiy va murakkab reflektor yoylari tafovut qilinadi.
Eng oddiy reflektor yoyi kamida ikkita: sezuvchi va harakatlan
tiruvchi neyronlardan tashkil topgan. Aksariyat ko'pincha xollarda
ular orasida oraliq yoki assotsiativ nerv hujayrasi boMib, retseptor
neyronni effektor neyron bilan bogMab turadi. Murakkab reflektor
yoyi esa ancha murakkab tuzilgan boMib, unda retseptoi
va effektor
neyronlar o‘rtasida bir nechta assotsiativ nerv hujayralari boMadi
Murakkab reflektort yoyini hosil qilishda odatda markaziy nerv
sistemasining turli markazlarini neyronlari ishtirok etadi. Vcgetaiiv
nerv sistemasining reflektor yoyi somatik nerv sistemasining
reflektor yoyiga o‘xshash boMsada, undan
effektor qismining ikki
neyronligi bilan ajralib turadi. Chunonchi, vegetativ reflektor
yoyining birinchi, preganglionar effektor neyroni bosh yoki orqa
miyaning vegetativ
markazlarda joylashgan boMib, uning aksoni
periferik vegetativ nerv tugunlarida tugaydi. U erda joylashgan
ikkinchi - postganglionar effektor neyronning aksonlari esa
bevosita ichki a’zolarda vegetativ nerv oxirlarini hosil qiladi
(rasm 8.18).
298
Rasni 8. JR. Oddiy reflektor Yoyi
I - sezuvchi hujayra 2-sezuvchi hujayra dendriti
3 -teridagi retseptor 4-lemmotsit plazmolemmasi
5 -lemmotsit yadrosi 6 - mielin qavat
7- tola bo'g'ini. 8 — o'q silindr,
9-mieliij chi/iqlan
lO-sczuvchi hujayra akso ni
I I - motoneyron 12-motoneyron dendrit lari
l3-haiakatlaniiruvchi hujayra aksoni
N - mielinli nerv 15-mushakdagi effektor
16-orqa miya gangliysi
17 - orqa miya ncrvining dorsal shohi
18-orqa ildiz 10-orqashoh
20- oldingi shoh 21 - oldingi ildiz
