Gistologiya, stitologiya va

Rosin S. 13. Retseptor nerv oxirlari va ular 
sezadtzan la ’sirotlar (sxema)
A-Frkin nerv oxiri (og'riq).
R-iVleysner tanaclia^i (takf>l sezgi).
V-Krau/e kolbacliasi (sovuq).
G-Fater-Pachin lanachasi (bosim).
D-Ruffim lanachasi (issiqlik).
Erkin nerv oxirlari (termination nervi libera) sezuvchi neyron 
dendritlarining faqatgina o*q silindridan iborat. Erkin bo'Imagan 
kapsulasiz nerv oxirlari (corpusculum nervi noncapsulatum) esa 
o'q silindr va uni o‘rab joylashgan Shvann hujayralaridan tashkil 
topgan 
glial 
nardadan 
iborat. 
Kapsulali 
nerv 
oxirlari 
(corpusculum nervi capsulatum) da o’q silindr va glial pardani 
tashqaridan plastinkasimon biriktiruvchi to‘qimadan tashkil 
topgan kapsula o'rab turadi.
289

---

Erkin nerv oxirlari retseptorlaming organizmda eng ko‘p 
uchraydigan turi hisoblanadi va ular issiq-sovuqni va og riqni 
sezadi. Ular epidermisda, teri va ichki a’zolam ing biriktiruvchi 
to‘qimasida uchraydi. Xususan, sezuvchi neyron dendritlarining 
tarmoqlari bazal membranaga kelganda o‘zining mielin pardasini 
yo'qotadi. 0 ‘q silindr bazal membranadan o4ib, epidermisning 
donador qavatiga etadi va bu erda ingichka tarmoqlar (terminal- 
lar) ga bo‘linib, qo'shni epitelial hujayralarning plazmatik mem- 
branalari orasida teri yuzasiga perpendikulyar holda joylashadi. 
Dermaning so‘rg‘ ichli qavatidagi erkin nerv oxirlari esa teri 
yuzasiga 
perpendikulyar 
yotmay, 
balki 
derma-epidermal 
chegaraga parallel joylashadi. K o'pchilik erkin nerv oxirlari 
mexanoretseptorlardan iborat. Epidermisdagi ayrim erkin nerv 
oxirlari termoretseptorlardir. pH, рОг va рСОг o‘zgarishIarini 
sezishga qodir boMgan retseptorlar ham mavjud.
Hozirda erkin nerv oxirlarining faqat o‘ q s-iindrdan iborai 
ekanligi ayrim tadqiqotchilarda shubha tug'dirmoqda. Ularning 
fikriga ko‘ra erkin nerv oxirlarida o‘q silindrdan tashqari maxsus 
yordamchi hujayralar mavjud va ushbu hujayralarning plazmatik 
membranasida juda kuchsiz ta’sirlar natijasida ham depolyarizat- 
siya vujudga keladi. Yordamchi hujayraning plazmatik membra- 
nasi presinaptik qutb vazifasini o'tab, o‘q silindrnmg nevrilein- 
masi (postsinaptik membrana) ga qo‘zg‘alishni o'tkazadi. 
natijada nerv impulsi hosil bo'ladi.
Jumladan, ko‘p qavatli epiteliyda uchraydigan sezish menjsklari 
oyoq va qo‘l kafti epidermisining o‘suvchi qavatlarida joylashgan. 
Bu erda sezuvchi neyron dendritining mielinsiz tannoqlari 
epidermisning o‘zigs xos o‘zgargan hujayralari - Merkel hujayrasi 
atrofida nozik to‘r hosil qiladi. Merkel hujayrasi atrolidagi boshqa 
epiteliy hujayralariga qaraganda ancha yirik bo'lib, oqish 
sitoplazmaga ega. Uning sitoplazmasida oz miqdorda mitoxodriyalar 
lizosomalar, multivezikulyar tanachalar, vakuolalar, mikroiilamentlar 
sitoplazma bo'ylab tekis tarqalgan. Merkel hujayralarining o‘ziga xos 
tomoni ularda uchraydigan maxsus osmiofil donachalardir. Kartaligi 
80-200 nmgacha ushbu donachalar sitoplazmaning nerv oxiriga 
yaain bo‘lgan sohalarida aniqlanadi. Yadroga qarania-qarshi
290

---

tomonda yaxshi rivojlangan Golji kompleksi joylashgan bo‘lib, u 
osmiofil donachalarning shakllanishiga bevosita aloqadordir. Merkel 
hujayralarida ulaming endokrin faoliyatidan daloiat beruvchi 
peptidlar va neyrospetsilik moddalar aniqlangan. Пи esa Merkel 
hujayralarini diffiiz endokrin sistemaning tarkibiy qismi, deb 
hisoblashga imkon beradi. Epidermisning fiziologik regenerat- 
siyasida atrofdagi boshqa epiteliy hujayralari yuqoriga surilganda 
ham Merkel hujayralari okz joyida qoladi. Sezuvchi menisklar 
mexanorelseptorlar hisoblanadi va Merkel hujayralari taktil sezgini 
qabul qiladi. Bunda hujayraning plazmatik membranasi presinaptik 
membrana vazifasini bajarib. qo‘zg‘alishni sezuvchi nerv oxiri 
(postsinaptik membrana)ga u/atadi (rasm 8.14).