Bo’g‘in murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang‘ich sinflarda uning qoidasi berilmaydi. Dasturga ko’ra, o’quvchilarda so’zni bo’g‘inlarga bo’lish ko’nikmasini shakllantirish vazifasi talab etiladi

KIRISH
Bo’g‘in murakkab tushuncha bo’lgani uchun boshlang‘ich sinflarda uning qoidasi berilmaydi. Dasturga ko’ra, o’quvchilarda so’zni bo’g‘inlarga bo’lish ko’nikmasini shakllantirish vazifasi talab etiladi. O’quvchilar so’zni bo’g‘inlarga bo’lishda so’zda nechta unli bo’lsa, shuncha bo’g‘in bo’ladi, degan tushunchaga asoslanadilar. Bu tushunchani ular savod o’rgatish davridayoq hosil qiladilar. Bolalar yozilgan so’zdan dastlab unli harfni topadilar, keyin so’zda nechta unli bo’lsa, uni shuncha qism (bo’g‘in)ga bo’ladilar.O’quvchilar yozilishi talaffuzidan farq qiladigan so’zlarni va so’zdagi jarangsiz undosh tovush o’ziga mos harf bilan ifodalanishini taqqoslash bilan so’zning oxirida jufti bor undosh tovush kelsa, u so’z tekshirishni talab qilishiga ishonadilar. Tekshirishga tayangan holda, yozishga imkoniyat yaratish uchun o’quvchilar tekshiruvchi so’zni tekshiriladigan so’zdan doim oldin yozadilar: avlodi – avlod, kitobi – kitob.“Vatan” so’zida ikki bo’g‘in bor.Birinchi bo’g‘inga va;ya’ni v, aharflarini yozaman, ikkinchi bo’g‘inga tan:ya’ni t, a, nharflarini yozaman. O’quvchi so’zni bo’g‘inlarga bo’lish, bo’g‘indagi har bir tovushning o’rnini, tartibini aniq ko’z oldiga keltirib, bo’g‘inlab aytish ko’nikmasiga ega bo’lsa, so’zdagi harflarni tushirib qoldirmay, o’rnini almashtirmay yoza oladiI sinfda o’quv yilining birinchi yarmida og‘zaki va yozma tarzda bo’g‘inlarga bo’lish, shuningdek, o’qituvchi topshirig‘iga ko’ra, muayyan bo’g‘inli so’z tanlash mashqlari har kuni o’tkaziladi. So’zni bo’g‘inlarga to’g‘ri va tez bo’lish ko’nikmasini hosil qilish 1-sinfda o’tkaziladigan muhim mashqlar qatoriga kiradi. O’quvchilar o’qish va yozish jarayonini egallashda mana shu ko’nikmaga tayanadilar. O’zbek grafikasida bo’g‘in tamoyili etakchi tamoyil hisoblanadi. O’quvchi so’zni to’g‘ri yozish uchun uni avval bo’g‘inlarga bo’ladi. Bo’g‘inlardagi tovushlarning o’zaro bir-biriga ta’sirini aniqlaydi, undosh va unli tovushlarni ifodalash uchun zarur harflardan foydalanadi. O’quvchi quyidagicha muhokama yuritadi: Ikkinchidan, so’zni bo’g‘inlarga bo’lish ko’nikmasi o’quvchilar uchun so’zning oldingi qatorga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo’g‘inlab to’g‘ri ko’chirish uchun zarur. O’quvchilar “So’zlar bir yo’ldan ikkinchi yo’lga bo’g‘inlab ko’chiriladi” va “Bir harfdan iborat bo’g‘inni oldingi yo’lda qoldirib yoki keyingi yo’lga ko’chirib bo’lmaydi” degan asosiy bo’g‘in ko’chirish qoidalarini I sinfdayoq o’rganadilar. Oddiy tuyulgan birinchi qoida ham so’zni bo’g‘inlarga bo’lish, bo’g‘in ko’chi­rish qoidasiga mos keladigan maktab, Ra’no, singil kabi so’zlar misolida juda ko’p mashqlar bilan mustahkamlashni talab etadi. Bolalar, ayniqsa, singil, ko’ngil, tongi kabi so’zlarni bo’g‘inga bo’lishda qiynaladilar, chunki bu so’zlarda bitta jarangli undosh tovush ng harf birikmasi bilan ifodalanadi. Bu so’zlarni bo’g‘inga bo’lishda bu ikki harf sing-lim, ko’ng-lim, tong-gi so’zlaridagi kabi oldingi bo’g‘inda qolishi, yoki si-ngil, ko’-ngil, to-ngi so’zlaridagi kabi keyingi bo’g‘inga ko’chirilishi kerak (Bir tovushni ifodalagan harfni ikkiga bo’lib bo’lmaydi). Keyingi qoida esaaka, ota, oila, mudofaa, mutolaa kabi so’zlar misolida yanada ko’proq mashq bilan o’rgatish va mustahkamlashni talab etadi. Bu qoidalar keyingi sinflarda yangi murakkabroq so’zlar misolida mustahkamlab boriladi.Dasturga ko’ra, tutuq belgili (ma’no, sun’iy kabi) so’zlarni bo’g‘inga bo’lish va ko’chirishda tutuq belgisi har doim birinchi bo’g‘inda bo’lishi, katta, ikkikabi ikkita bir xil undoshli so’zlarni bo’g‘inga bo’lganda ikkita bir xil undoshning biri oldingi bo’g‘inda qolishi, ikkinchisi keyingi bo’g‘inga o’tishi (kat-ta, ik-kikabi) o’quvchilarga 2-sinfdayoq o’rgatiladi.

I BOB.SAVOD O'RGATISH VA UNING JARAYONLARI.

1.1.Savod o‘rgatish mеtodikasi va uning tarixi.
Maktabda oqitish elementar oqish va yozishga orgatishdan boshlanadi. Alifbe”ga asoslangan holda qisqa muddatda oquvchilar oqish, yozishga orgatiladi, song oqish va yozish konikmasi takomillashtiriladi, bora-bora malakaga aylantiriladi.
Oqish va yozish malakasi nutqqa oid malaka. Oqish va yozish malakasi nutq faoliyatining boshqa turlari bilan ham bogliq. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha marta takrorlanishi mumkin.O'zbek tili yozuvi tovush yozuvi. Yozuvda oquvchi tovushni harfga, oqishda esa harfni tovushga aylantirishdek murakkab aqliy faoliyatni bajaradi. Bu faoliyat doimiy ravishda yuz berishini nazarda tutib, oqish va yozish parallel olib boriladi.O'zbek tili yozuvi fonematik yozuv. Ozbek tili yozuvi uchun 1993 yil lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har tovushi uchun yozuv unga mos shakl qabul qilindi.O'qituvchi savod o'rgatish jarayonida oquvchilarga tovushlar haqida ma'lumot berishda ozbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur.Savod orgatish analitik-sintetik tovush metodida olib boriladi. Soz boginga ajratiladi, bogindan kerakli organilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, organilgan harf bilan sintezlanadi.
Hozirgi ozbek tili unlilar sistemasi: a) o, u, o, e, i, a. Savod orgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi.
E harfi soz va bogin boshida orta keng lablanmagan unli ornida va undoshdan keyin yoziladi:
Savod orgatishda oldin soz boshida keladigan e, song undoshdan keyin keladigan e orgatiladi.
O harfi ozbekcha, umumturkiy sozlarda quyi keng, lablangan o tovushini ifodalaydi. Ruscha internasional sozlarda urgusiz boginda a tarzida (kalxoz), o tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (rektir) talaffuz qilinadi. SHuning uchun bu unlili sozlar savod orgatish davridan song oquv jarayoniga kiritiladi.
Ozbek tilida 24 undosh tovush bor. SHulardan 3 tasi harf birikmasi. 24 undosh tovush 23 undosh harf bilan belgilanadi. Undoshlarni orgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslanadi.
Alifbo davri sonor ovozli (ovozdor) tovushlarni orgatishdan boshlanadi. Lekin ng sonor undoshi n va g undoshi tovush harfi bilan tanishtirilgach orgatiladi. Harf birikmalarini orgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda ular alifbe davrining oxirrogida organiladi.
J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Savod orgatish jarayonidayoq harfning 4 xil varianti (bosma, yozma, bosh va kichik)ning ishlatilishi orgatiladi.
Oquvchilarni oqishga orgatish bogin asosida olib boriladi. Oqishning dastlabki bosqichida orfografik oqishdan foydalanilsa sekin-asta orfoepik oqish konikmalari shakllantiriladi. Boginlab oqishga orgatish uchun sozni boginga bolish, bogin hosil qiluvchi tovushni aniqlash, ochiq-yopiq boginlarni farqlashga orgatish muhim sanaladi.
Oqish ham yozish ham murakkab nutq faoliyati. U kichik yoshdagi oquvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi.
Kichik yoshdagi oquvchini oqishga orgatishda quyidagilar kuzatiladi:
Bola oqish paytida bitta harfni koradi, uni bilish uchun oldingi koz oldiga keltirilgan rasmlarni yo boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq oqituvchi aytishga yol qoymaydi, ikkinchi harfni eslab qoshguncha birinchisi esdan kotariladi, yoki ularni qoshib bogin, bogindan soz hosil qilguncha oqish jarayoni sustlashadi.
Kopincha bola oqiyotgan qatorni yoqotib qoyadi, harfni, boginni, sozni qayta oqishga togri keladi. Oquvchining diqqati kengaygan sari bogin va sozni butunicha idrok eta boshlaydi.
Oqishni endi organayotgan bola oqiyotgan matn mazmunini ozlashtirmaydi, chunki sozni qanday oqishga kuch beradi-da, soz manosiga etibor bermaydi. Darslikdagi rasmlar, oqituvchining savollari, korgazmali qurollar ongli oqishlarini taminlaydi.
Tajribasiz kitobxon sozni birinchi boginiga yoki rasmga qarab topadi. Bu xato oqishga olib keladi. Bu xatoning oldini olish uchun soz boginlab oqitiladi, sozni bogin-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi.
Oqishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun oquvchilarning idroki, xotirasi, tafakkurini va nutqini ostirishga katta etibor berish kerak.Savod orgatishda fonematik eshitish qobiliyatlarini ostirish, togri va aniq talaffuz qilishga orgatish, tovushni ajratish konikmasini ostirish muhim sanaladi.
Yozuvga orgatish oquvchilar ruchkani togri ushlash, daftarni togri qoyish, harfni yozishda yozuv chiziqlari etibor bilan boshlanadi. Ular boylab qolni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga ulashi, qatorga sigish-sigmasligi moljallanishi lozim. Bular oquvchini aqliy va jismonan charchatadi, ayniqsa, barmoq va elka muskullari charchaydi, bular darsda ikki-uch marta fizkultura mashqlarini otkazishni taqozo qiladi.
Eski maktabda oqish bilan yozish bir vaqtda orgatilmagan, avval faqat oqish orgatilgan. Oqish hijo (bogin) usuli bilan orgatilgan. Oqishga orgatishning hijjai qadimiy deb atalgan usuli asarlar davomida hech qanday ozgarishsiz davom etib kelgan.
Hijo usulida oqishga orgatishni 3 bosqichga bolish mumkin.
1-bosqich. Harflarning nomini yodlatish (harfiy metod). Bu metodning mohiyati asosan quyidagilardan iborat: bir necha yildan beri oqiyotgan bolalar maktab xonaga Yangi kelgan bolaga bir necha kichik-kichik surani ogzaki yodlatgan. Bola aytayotgan suradagi sozlarining manosini tushunmay, ularni birin-ketin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt otgan. SHundan keyin arab alfaviti yodlatila boshlagan; bola uyida har ikki tomoni randalanib silliqlangan maxsus taxta olib kelgan. Maktabdor taxtaning bir tomoniga qora siyoh bilan 28 ta arabcha harfning yolgiz shaklini alfavit tartibida bandlarga bolib yozib bergan.
Maktabdor birinchi banddagi harflarning nomini alif, be, te, se deb aytgan; bola domlaga ergashib takrorlagan; ayta olmasa, domla Yana aytgan va shuni yaxshilab organishni vazifa qilib topshirgan. Bola birinchi bandni yodlab olgach, ikkinchi bandni shu tariqa yodlagan va h. Bolalar 26 harf nomini 5-6 oyda zorga bilib olganlar. Ular harflarning nomini yodlab olsalar ham, qaysisi be, qaysisi se ekanini korsatib bera olmaganlar. Ayrim domlalar, otinoyilar yosh bolalarning eslab qolishiga yordam berish maqsadida har bir harf uchun shartli iboralar oylab topganlar (- uzunchoqqina alif, bittagina be, - ikkitagina te, uchtagina se kabi).
2-bosqich. Bogin hosil qilish. Harflar nomi yodlab bolingach, bogin hosil qilishga, yani zeru-zabar”ni orgatishga otilgan. Eski maktabda zeru-zabar (zabar, zer, pesh) har xil orgatilgan. Masalan, bazi domlalar (be, zabar-be), (be-zer-bi), (be-pesh-bu), (te-zabar-ta), h. kabi orgatsalar, boshqa bazilari be, ba, te, zabar, ta,...kabi Yana boshqalari: be, zabar-a; zer-i, pesh-u; te-zabar-a; zer-i, pesh-u... deb orgatadilar va h.
Maktabxonada zeru-zabar quruq yodlatilgan, nimaga xizmat qilishi aytilmagan. Aslida esa bu belgilarni malum xizmati bor: zabar (fatha)-undosh harf ustidagi urgu belgisiga oxshash chiziqcha bolib, undoshga a unli tovushini qoshib aytish zarurligini korsatadi. Zer (kasra) undosh harf ostidagi chiziqcha bolib, shu undoshga i unli tovushini qoshib aytish kerakligini bildiradi. Pesh (zamma) esa undosh harf ustiga qoyiladigan belgi bolib, shu undosh tovushga u unlisini qoshib aytish zarurligini korsatadi. Demak, arabcha matnlarni oqish uchun zeru zabar”ni bilish juda zarur bolgan, ammo oqishga orgatish anglab oqishga asoslanmagani uchun, bolalar mim zabar ma, mim, zer mi, mim pesh, mu deb yodlaganlar. zeru-zabar”ning mohiyatini anglamaganlar.
3-bosqich. Boginlarni qoshish. Eski maktabda boginlarni qoshish abjad bilan boshlangan. Maktabdor taxtaning ikkinchi tomoniga arab tili alfavitidagi 28 ta harf nomlangan 8 sozni zeru-zabar bilan yozib bergan. Bolalar bu 8 ta sozni birin-ketin hijo usulida oqib yodlab olganlar. Masalan, abjad ozi alifbega zabar qoyib, be ga urishtirilsa, ab; jim ga zabar qoyib, dolga urishtirilsa, jad: bularning ikkisidan abjad hosil bolgan kabi.
Abjaddan keyin eski maktab oquv kitobi bolgan. Haftiyak ka otilgan. Haftiyak dagi suralar ham Abjad”dagi kabi hijo usulida oqitilgan. Bolalar Haftiyak”ning bir betini hijo usulida oqish uchun juda kop vaqt va kuch sarflaganlar.
Sozni hijo usulida oqishda avval sozdagi birinchi undosh harfning nomini, keyin ikkinchi undosh harfning nomini aytib, unga zarur harakatni qoyib, hijo hosil qilingan; shu usulda navbatdagi harflardan ham hijo hosil qilinib, keyin hijolarni bir-biriga qoshib, bu soz bir butunicha aytilgan. Sozni hijo usulida oqishda tovush emas, balki shu tovushni ifodalovchi harfning nomi asos qilib olingan; sozni tovush jixatidan tahlil qilishga oid hech qanday ish qilinmagan, tovushlarning qoshilishi bolalarga tushunarli bolmagan, bolalar sozidagi har bir harf malum bir tovushni bildirishini mutloqo anglamaganlar. Hijo usulid oqishga orgatish, birinchidan, mexanik ravishda bolib, ayni bir narsani qayta-qayta aytishga majbur qilingan, ikkinchidan, bola ozi aytgan sozining manosini tushunmay, maktabdordan eshitganini takrorlay bergan.
“Haftiyak”ning keyingi ayrim suralari sozni yaxlit oqish usulida olib borilgan, aniqrogi bola oqimagan, eshitganini totiqush kabi yodlagan. Natijada bolalar maktabxonada oqiganlarini ozi oqib yurgan kitobidan oqib bergan, ammo ularning qoliga maktabda oqilmagan boshqa bir kitob berilsa, uni oqiy olmagan; eski maktabda 6-10 yil muntazam oqigan bolalarning juda kop deganda 4-5 foizigina oqish va yozish konikmasini hosil qilgan.
Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod orgatishda malum darajada ijobiy rol oynadi. Rus-tuzem maktablarining ozbekcha sinflarida ozbekcha xat-savod orgatish metodi 1900 yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi. Hijo metodidan tovush metodiga otildi. 1900 yillardan rus-tuzem maktabi ozbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalanganlar. Bu kitobning tili va mazmuni ozbekcha sinflarga mos kelmasdi. 1902 yilda Saidrasul Saidazizovning tovush metodi talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi Ustodi avval nashr etildi. Ustodi avval nashr qilingandan keyin ozbekcha xat savod oragatishda Yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod orgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, oqitishni osonlashtirdi, talimni bola tushunadigan, anglaydigan talimga, aktiv talimga aylantirdi.
“Ustodi avval 3 bolimdan iborat: 1- bolim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu bolimda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini etiborga olgan. Muallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat savod orgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qollanadigan harflarni bergan. Shakli, yozilish orniga qarab turlicha boladigan harflarning soz boshida, soz ortasida, soz oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirgan. Masalan, q harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq sozlarini, g harfini tanitish uchun gor, uygoq, tog sozlarini tanlagan. Avtor soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga asosan, ozbek tilining lugat sostavidagi harflardan tanlab olgan.
“Ustodi avval”ning 2-bolimi alifbedan keyingi davrdir. Bu bolimda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim targib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda.
S.Saidazizov kitobining 3-bolimini Alifboi quron deb atagan va oz oldiga bolalarga Quron”ni tushunib olishga orgatishni maqsad qilib qoygan.
Umuman tovush metodi Markaziy Osiyoga ikki manbadan kelgan. Rus-tuzem maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush metodi bilan orgatilar edi. Ozbekcha sinf muallimlari tovush metodi oson va qulayligini amalda oz kozlari bilan kordilar va ular rus oqituvchilariga taqlid qilib, asta-sekin tovush metodini oz sinflariga tatbiq eta boshladilar.
2. XIX asrning oxiridan boshlab ichki Rossiyadan Markaziy maktabga kelgan tatar muallimlari tovush metodida xat-savod orgata boshlagan edilar, oradan kop otmay, bir qancha mahalliy muallimlar ham tatar muallimlariga taqlid qilib, Yangi maktablar ochdi-da, bolalarga xat-savodni tovush metodida orgata boshladi. Shunday qilib, Orta Osiyoda tovush metodi asta-sekin hijo metodining ornini ola boshladi. Malumki, tovush metodi bilan xat-savod orgatishga Rossiyada K.D.Ushinskiy asos solib, u sintetik tovush metodini qatiy himoya qilgan edi.
Tovush metodi bilan savod orgatilganda, sozning eng kichik bolagi, yani nutq tovushlari asos qilib olinadi. Sozning manosi ozgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: sozda tovushlar almashishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa bir Yangi soz hosil bolishi mumkinligi bolalar ongiga etkaziladi. Keyinggi yillarda ham xat-savod tovush metodida orgatilmoqda. Atoqli metodistlar (S.P.Redazubov, A.I.Voskresenskaya, K.Qosimova, Y.Abdullaev, O.Sharafiddinov) tovush metodida xat-savod orgatishni takomillashtirdilar.
Arab alfavitida yozuvni orgatish qiyin edi. Arab alfavitidagi harflar sozda qollanish orniga qarab, har xil shaklda yozilgan, bu yozishni organishni qiyinlashtirgan. Shuning uchun kop maktablarda bolalarga oqish orgatilib, yozuv orgatilmagan, chunki domla va otinoyilarning kopchiligi oqishni bilgan, lekin yozishni bilmagan.
Eski maktabda yozish chiziqsiz, tekis oq qogozga dastlab yogonroq savagich qalamda orgatilgan; bolalar yozishni ozroq organganlaridan keyin qamish qalamda ham yozishgan. Ularga ruchkada yozishga ruxsat etilmagan.
Yozishni orgatish alfavit tartibida harflarning alohida-alohida shaklini yozdirishdan boshlangan. Avval alifni yozish orgatilgan, keyin oxshash shaklli harflar bandlarga bolinib, oxshash unsuri bolmaganlari esa ayrim-ayrim yozdirilgan. Ayrim domlalar bazi harflarning elementlarini yozishni ham alohida mashq qildirganlar.
Ayrim-ayrim harflarni nusxaga qarab alfavit tartibida katta-katta qilib yozish, mufradot (salhad) deyilgan; bunday yozish bir ikki yilga chozilgan. SHundan keyin harflarni bir-biriga qoshib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni murakkabbot deyilgan. Harflarni bir-biriga qoshib yozish mashqi bir necha bosqichga bolinib, harf birikmalarining mano anglatish anglatmasligi umuman, etiborga olinmagan. Qanday qoshilishi mashq qilinavergan. Kopgina eski maktablarda bunday mashq abjad yozish bilan tugallangan.
Murakkabbotdan keyin bayt, qita va ruboiylarni kochirib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni muqattaot deyilgan.
Bu mashqqa ham juda kop vaqt sarflangan: u manoli sozlarni yozish bilan boshlanib, duoyi salom (insho) yozish bilan tugallangan.
Yozuvni orgatish va xusnixat mashq qildirishda Mufradot kitobidan foydalanilgan. Bu kitobchada har uchala mashq turi, bazi nashrlarda esa insho namunalari berilgan.
Eski maktablarda yozuvga orgatishning birdan bir yoli kochirib yozuv-nusxa kochirish bolgan. Natijada bolada yozma nutq konikmasi hosil qilinmgan. Bu mashq bolani juda zeriktirgan. Hech oylamasdan yozishga odatlantirilgan. Maktabxonada ijodiy kochirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa usullarning qollanmaganligi orqasida bola chiroyli kochirib yozish konikmasini hosil qilgan bolsa ham, ammo oz fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy jumlalarni ham juda kop xato qilib zor-bazor yozgan.
Eski maktablarda, madrasalarda ozbek tili oqitilmagan, natijada eski maktab bolalarigina emas, hatto madrasada bir necha yil umr otkazgan bazi bolalar ham oz ismini togri yozishni bilmaganlar.
Arabchada togri, chiroyli yozuvga orgatish uchun xivalik shoir SHermuhamad Avazbey ogli Munisning (1778-1829) Savodi talim kitobidan foydalanildi.
Rus-tuzem maktablarida oqish va yozishga orgatish, odatda, bir vaqtda boshlanib, bir-biriga boglab olib borilgan; har kuni avval oqish, keyin yozuv darsi bolgan; oqish va yozish onglilik tamoyili asosida orgatilgan; bolalar qaysi tovush bogin, soz yoki gapni oqiyotgan yoki yozayotganini aniq tasavvur qilgan, manosiga tushungan, arabcha harfning yolgiz shaklini yoki sozda qollanish orniga qarab kasb qiladigan shaklini, yoxud biror harfning elementini yozayotganligini ongli ravishda bilgan.
Rus-tuzem maktablarining ozbekcha sinfida kochirib yozishga va diktantga kop vaqt sarf etilgan. 4-bolimda, ulardan tashqari, insho (turli tilxat, duoi salom va savdo ishiga oid har xil xatlar) yozishga orgatilgan.

1.2.Savod orgatish jarayoni, bosqishlari.

Analitik-sintetik tovush metodida savod orgatish jarayoni 4 oy davom etadi. Bu jarayon 2 davrga bolinadi:
a) alifbegacha tayyorgarlik davri (2 hafta)
b) alifbo (asosiy) davr 31 dekabrgacha davom etadi. (120 soat 60 soat oqish, 60 soat yozuv darsi)
Alifbogacha tayyorgarlik davri 2 bosqichga bolinadi:
a) tovush-harf yozilmaydigan bosqich (2 hafta) oqish darsi (8 soat)
b) harf yozilmaydigan bosqich (2 hafta) yozuv darsi (8 soat)
Savod orgatish jarayonidagi darslar faniga kora ikki turli:
A) Alifbe darsligi asosidagi oqish darslari
B) Yozuv daftari asosidagi yozuv darslari
1-bosqichning asosiy vazifasi oquvchilarni maktab, sinf bilan tartib-intizom qoidalari bilan tanishtirish. Ularga nutq, ogzaki va yozma nutq haqida gap, nutqning gaplardan tuzilishi, soz, gaplarning sozlardan tuzilishi; bogin, sozlarning boginlardan tuzilishi, sozlarning boginlarga bolinishi; tovush, boginlarning tovushlardan tuzilishini; tovushlarning unli tovush va undosh tovushlarga ajratilishini orgatish, ulardan amaliy foydalana bilish konikmalari hosil qilishdan iborat. Bu davrda maxsus nusxalar asosida oquvchilarning boglanishli nutqi ustida ishlanadi. Ularga Alifbe”da berilgan rasmlar asosida hikoyalar tuzdirishdan tashqari, ozlari bilan sher,ertak, hikoya, tez aytish, maqol, topishmoq, xalq ashulalari, alla, qoshiqlar, latifalardan ayttirish lozim.
Tayanch sozlar asosida gap tuzdirish, Alifbe”sahifalaridagi sozlar, ularning manolari ustida ishlash kabi ishlar uyushtiriladi. (Bu tarzdagi ishlar har bir darsda mavzularga bogliq ravishda izchil davom ettirib boriladi)
Bu bosqichdagi yozuv darslarida oquvchilarga daftar bilan, yozuv chiziqlari bilan tanishtirish, harf elementlarini yozishga orgatish, namunaga qarab grafik xatolarini aniqlash oz-ozini tekshirish, harf oralarining tengligiga rioya qilish kabi konikmalar hosil qilinadi.
2-bosqichda harf elementlarini yozishga orgatiladi.
Shuningdek, bu bosqichda tovush bilan harfni farqlashga orgatish kozda tutiladi. Bu bosqichdayoq tovush va harf ortasidagi chegaraga qatiy rioya qilinadi. Bolalarga tovush haqida malumot kitob ochirilmay beriladi. Tovushni ifodalovchi harf korsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovush va harfga oid xususiyatlar (tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz, harflarni yozamiz, koramiz, oqiymiz) ham izchil ravishda oquvchilarni ozlashtirishlarini hisobga olgan holda ochila boriladi.
Alifbo davri. Bu davr 31 dekabrgacha davom etadi. Unda asosan oquvchilar unli, undosh tovush va unli, undosh harflar bilan tanishtiriladi. Unli va undoshlar osondan qiyinga tamoyili asosida joylashtiriladi. A, o, i unlilari, undoshlar oldin sonor tovushlar (n, m, l) e, o, u unlilari keyin esa b, k, d, t, s kabi undoshlar songroq ikki tovushni ifodalaydigan j, harf birikmalarini (ng, ch, sh), tovush bildirmaydigan harf tutuq belgisi bilan tanishtiriladi. Tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar oqishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun boginga bolish, bogin chegarasini aniqlash, bogindan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan bogin tuzish va oqish, bogin-tovush, tovush-harf, tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi.
Bu davrda boginlab oqish asosan shakllantiriladi: ikki harf yopiq, ikki harfli ochiq, uch harfli yopiq boginlar (il, ol, la, lo, nom, lim) oqishga orgatiladi.
Alifbo davrini organiladigan tovush-harfning murakkablini hisobga olib 3 bosqichga ajratish mumkin;
1-bosqichda o-na, a-na, il, in, bi-lan, tuzilishidagi sozlar;
2-bosqichda echki, un, on kabi artikulyasiyasi qiyin bolgan r, q, v, f kabi undoshlar va yolbars, dost, rasm kabi tuzilishidagi sozlar;
3-bosqichda harf birinmalari ng, ch, sh 2 tovushni ifodalaydigan j, tutuq belgisi va jurnal, jirafa, tong, song, bodring, choynak, shudring kabi sozlar oqishga orgatiladi.
Alifbe davrining oxirida oquvchilar quyidagi bilim va konimalarga ega bolishlari zarur:
f) hamma tovushlarni tanishi va har qanday holatda togri talaffuz qilishi;
b) sozni bogin, tovush, tovush-harf tahlilini bilishi sozdagi tovushlarning izchil tartibini aniqlay olishi, kerakli tovushni soz va boginga ajrata olishi;
v) kesma harf va boginlardan soz tuza olishi va oqishi;
g) 2-3-4 boginli sozlarni boginlab oqishi, adabiy-orfoepik talaffuz bilan oqishi;
d) gaplarni ohangiga rioya qilib oqishi;
e) oqigan matnining mazmunini tushunib, ongli oqishi;
j) oqigan matn mazmunini savollar asosida soddagina qilib qayta hikoyalab berishi;
z) oqigan matniga sarlavha topishi;
i) togri, tez, ongli va ifodali oqish malakalari shakllantirilishi.
Alifbo davri yozuv darslarining vazifasi kichik va bosh yozma harflarni togri shakllantirish, harflarni togri ulash, alifbeda oqilgan bogin, soz va gaplarni namunaga qarab yozish, harf, bogin, soz, gap diktantlarni yozish konikmasini shakllantirish, izohli, saylanma, koruv, talimiy, diktant yoza olishlariga erishish, umuman grafik malakani shakllantirish. Savod orgatish jarayonining oxirida bir darsda, agar darsning 3\2 qismi yozuvga ajratilsa, 20 tagacha soz yoza olishlari talab qilinadi.
Malumki, 1-sinfga oquvchilar har xil tayyorgarlik bilan keladi. Oquv materiallari 1-sinf oquvchilari saviyasiga mos, izchil ravishda beriladi. SHunga qaramay, har xil tayyorgarlik bilan kelgan oquvchilarning uni ozlashtirishlari turlicha boladi. Bu savod orgatish jarayonida oquvchilarga differensial va individual yondashishni taqozo etadi. Bunday yondashish talimning barcha bosqichlarida ham yaxshi natija beradi.
Savod orgatishning asosiy davrida oqishga orgatishda quyidagi masalalarga etibor qaratishimiz lozim:
Malumki, savod orgatish, oqish darslarining asosiy vazifasi oquvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning togri talaffuzini orgatish orqali bolalarda togri, ongli ifodali oqish konikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek, oquvchilar lugatini boyitish, boglanishli natqini ostirish, bilimini boyitish, mavhum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini ostirishda ham bu davr masuliyatliligi bilan alohida orin tutadi.
Tayyorgarlik davri oqishga orgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda ozgalar nutqini eshitish, diqqatni toplash, til birikmalarini (tovush, bogin, soz, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular oquvchilarning oqishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam beradi.
Oqishga orgatish uchun avvalo oquvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bogindan tovushni ajratish tamoyiligi rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yonalishda amalga oshirilishi mumkin:
Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan boglanishli hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, song kerakli soz ajratib olinadi, songra soz ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
Soz asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida orgatiladigan tovush ajratib olinadi: ot, oqituvchi ot rasmini korsatadi, oquvchilar uning nomini sozni aytadi. Oqituvchi o tovushini chozib (o-o-o-o t) aytadi va qaysi tovushni chozib aytayotganini oquvchilardan soraydi. Oquvchilar o tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob otkaziladi. O tovushli sozlar oylab toptiriladi. SHundan song o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan korsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida etibor beriladi.
Organilgan harf ichiga bugun organiladigan harf aralashtirib qoyiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, song oqituvchi bu harf ifodalaydigan tovushni aytadi. Oquvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. SHu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan korsatadilar.
Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, oqishga orgatish usulida ishlanadi.
Oqishga orgatishda bogin asos qilib olnadi. Buning uchun oqituvchida bogin jadvali bolishi lozim. Bogin jadvali asosida oqish namunasi korsatiladi, yani harflab emas, ichida, birinchi harfni koz bilan korib, uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni korish va ikkalasini boglab, unlini moljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bogin oqish oqituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi jadvaldan foydalanish mumkin.
Bunda alifbe sahifalaridagi sozlarni oldin boginga bolish, song oqishni mashq qilish yaxshi samara beradi. Oqituvchining namunali oqishidan song xor bilan oqish, yakka-yakka oqishdan, shivirlab oqishdan fodalaniladi.
Ayniqsa, sekin oqiydigan oquvchilar bolgan sinflarda xor bilan oqitish oqishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf oquvchilarining oqish konikmalaridan kelib chiqib, matndagi sozlarni sinf xattaxtasiga boginlarga bolib yozish, organilgan harflarni hisobga olgan holda qoshimcha soz birikmalari, gaplar tuzib yozish va oqitish usulidan ham foydalaniladi.
Malumki, Alifbe sahifalarida bogin tuzilishi murakkablashib boradi. SHuning uchun oqituvchi har bir bogin tuzilishini murakkabligiga qarab ish usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, tort tovushdan tuzilgan boginlarni oqishga orgatish ham oziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunda o-lam, Man-non, tipidagi boginlarda o-la:m, Ma:n-no:n tarzidagi qoshimcha chiziqdan, bod-ring, dost tipidagi boginda ring, dost tarzidagi qoshimcha chiziqlardan foydalaniladi. Sozlarni oqishga orgatishda bilib oqishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi.

Differensial yondashishda oquvchilar guruhlarga bolinadi, har bir guruhning saviyasiga va imkoniyatiga mos topshiriqlar beriladi. Sinf oquvchilari 3 guruhga bolinishi mumkin. Topshiriqlar ham 3 variantda ishlab chiqiladi.
Oqituvchi sinfda frontal ishlash jarayonida 3 guruhdagi oquvchilar bilan parallel ish olib boradi. 3 guruh uchun ham oquv materiali qoshimcha alifbe hisoblanadi, unga qoshimcha alifbe uchun qoshimcha tarqatma materiallardan, jadvallardan mustaqil ishlardan foydalaniladi.
Alifbedagi oquv materiali yoki oqilayotgan matnning qiyin orni oldin tayyorligi puxta oquvchiga, song bosh oquvchiga oqitiladi. Bazi oquvchilar bilan darsdan tashqari vaqtda yakka tartibda ishlar olib borishga ham togri keladi.
Yangi material organiladigan oqish darsida ishning asosiy turlari: organiladigan Yangi tovushni sozni (shu tovush soz boshida, ortasida, oxirida kelgan sozni) bogin-tovush tomonidan tahlil qilish bilan ajratish. Yangi tovush ajratiladigan sozni oquvchilar rasm asosida ozlari tuzgan gaplari ichidan oladilar. Tovushni ajratishda shu sozning sxemasi modeliga asoslanadilar. Masalan, archa. Tovushlarni eshitish, talaffuz qilish, artikulyasiyasi (nutq organlarining tovush chiqarishdagi ishi) mashq qilinadi.
Kichik va bosh harflar bilan tanishtiriladi. Boginlar oqitiladi.
Sozlarni avval doskada, keyin Alifbe”dan oqish. Harf, boginlardan harf terish kartonida soz, soz birikmasi, gap tuzish (oqish), soz manosi ustida ishlash.
Matnni oqish va tahlil qilish, uni qayta oqish, rasmni matnga bogliqligini belgilash.
Nutq ostirish: lugatni boyitish, soz birikmasi, gap ,boglanishli hikoya tuzish.
Umumlashtirish: Yangi harfni jadvalga qoyish, Yangi organilgan tovushni unli va undoshga kiritish, Yangi harfni ilgari organilganlar bilan qiyoslash, tovush va harfning ahamiyatini takrorlash va hokozo.
Organilganlarni mustahkamlash darsida Yangi tovushni ajratish, Yangi harf bilan tanishtirish, mashqidan tashqari barcha ish turlaridan foydalaniladi, shuningdek qoshimcha sozlar va matnlar bilan ishlanadi; matnni oqish va tahlil qilishga, korgazma vositalari bilan ishlashga (harfni terish kartoni, magnit doskasi, abak, sirli mato, rasmlar va b.) nutq ostirishga, oyinlar va qiziqarli materiallarga, ilgari organilgan tovushlar va harflarni takrorlab mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi. Tarqatma materiallardan ham foydalaniladi.
Birinchi uchragan sozlar bilan ishlash; ochiq boginlar bir undosh bilan tuziladi va oqiladi, yopiq bogin esa unli bilan tuzilgan ochiq boginni oqib keyingi undosh oqiladi va soz toliq tuziladi.
Yangi soz urgusi qoyilgan holda beriladi, bu uni oqishga, boginlab oqishdek sintetik oqishga (sozni butunicha oqishga) yordam beradi.
Yangi sozni doskada katta bosma harflar bilan yozish oquvchilarga oqitish tavsiya qilinadi. Soz shivirlash bilan oqiladi, kesma harf bogin bilan yoziladi.
Syujetli (rasmning asosiy mazmunini bildiradigan) rasmga qarab oqituvchi yordamida, uning yollovchi soroqlari asosida hikoya tuzish, undan gapni ajratish va analiz qilish). Yangi bogin, soz tuzishda harf terish matosi, magnit doskasi, sirli mato kabilarning va Yangi sozni doskada va daftarda yasash”ning ahamiyati juda katta. Oqish uchun xilma-xil bosma materiallardan qanchalik kop bolsa, ulardan turli xil mashqlar tuzishda foydalanilsa, oqish shunchalik ongli, qiziqarli boladi, malaka puxta shakllantiriladi. Bola endigina oqiy boshlagan bosqichda ularni qatorni yoqotmaslikka, shuningdek, hatto, sozdagi keyingi harfni,keyingi sozni yoqotmaslikka orgatish juda muhimdir. Bu vazifani savod orgatishning boshlangich bosqichida xatchop(oqiyotgan betni belgilab qoyish uchun kitob ichiga solib qoyiladigan qogoz yoki lentacha) va tayoqcha bajaradi. Oqilayotgan qatorni kuzatib borish konikmasi sinf oquvchilaridan ortogining xatosini togrilashni talab qilish bilan ham erishiladi. Oquvchilar bu talabni qizganib bajaradilar, shu yol bilan ularda darsga, oqishga etibori jalb etiladi.
Savod orgatishning birinchi kunlaridayoq oqish ongli bolishi, bolalarni ongli oqishga orgatish juda muhim. Soroqlar yordamida oqilganlarni bola qanday tushungani aniqlanadi, tekshiriladi. Oqishdan oldin otkazilgan tayyorlov suhbati ham oqilgan matn yuzasidan otkazilgan suhbat ham shu maqsadga ongli oqish uchun xizmat qiladi. Sharoitga qarab, bolalarga nimanidir oqishni talab qiladigan problemali holatni yaratish ham zarur. Bunday problemali holatni javobini Alifbe”dan yoki terish matosidan oqiladigan topishmoq yaratishi mumkin. Bunday maqsadni problemali savolni keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida ham amalga oshiriladi. Masalan, Qishda qushlar qaerga uchib ketadilar? (Harf terish matosida: Issiq olkalarga uchib ketadilar.) Mana shu kabi tayyorlov mashgulotlari oqishning yuqori darajada ongli bolishini taminlaydi va shu bilan birga, bolalar koz ongida oquv mehnati ozlashadi, ularni qiziqtiradi.
Ongli oqishni ifodali oqishdan ajratib bolmaydi. Ammo analitik oqishning birinchi bosqichida ifodali oqish mumkin emas, chunki bolalar sozda urguli boginni ajrata olmaydilar, tugallangan intonasiyani, soroq intonasiyasini, hatto orfoepik togri oqishni ham bera olmaydilar. SHuning uchun analitik oqish bosqichida sozni yaxlit, orfoepik qayta oqish tavsiya qilinadi. Bunday qayta oqish togri intonasiyaga, ifodalilikka rioya qilib oqishga orgatibgina qolmay, oqishning ongli bolishiga ham yordam beradi.
Savod orgatishning birinchi darslaridayoq oquvchilarga tabaqalashtirib (differensial) yondashish (bunda oquvchilarning oqishga tayyorgarliklaridagi farqlarni hisobga olinadi) amalga oshiriladi.
Fonetik ishlar sohasida jarangli va jarangsiz undoshlar taqqoslashga, ularning soz manosini farqlashdagi faoliyatini aniqlashga oid mashqlar otkaziladi. (ziyrak-siyrak, dil-til kabi). Artikulyasiyasi qiyin bolgan undoshlar ng (tong), lab-tish undoshi v, qorishiq undosh s, ch, jarangli portlovchi j va jarangli sirgaluvchi j kabilarni organishda tovush artikulyasiyasiga oid ishlar qiyinlashadi.Asosiy davrning oxirlarida jarangsiz jufti talaffuz qilinadigan undoshli sozlar: korib (korip), qaytdik (qayttik), aytib (aytip), ketayotib (ketayotip), tortib (tortip), terib (terip), olib (olip), obod (obot) borishdi (borishti); qisqa talaffuz qilinadigan i unli bor sozlar: bilan (blan); talaffuzda tushib qoladigan undoshli sozlar: baland (balan), dost (dos), Toshkent (Toshken), farzand (farzan), daraxt (darax). Bunday sozlarni yozilgandek oqish imloni organishga tayyorlaydi. Bular avval orfoepik, song orfoepik oqitiladi. Shu kabi sozlarni oqish bilan boginlab oqish malakasi takomillashadi: oquvchilar talaffuzi va yozilishida farqlanadigan sozlarni oqishni organadilar.

II BOB SAVOD O'RGATISHDA BO'G'INLARDAN FOYDALANISH

2.1.Savod orgatish davrida o`quvchilarni yozuvga o`rgatish
Savod orgatish jarayonida oquvchilar oqishga organish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq oquvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim:
1. Partada togri otirish, daftarni togri qoyish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan togri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish.
2. Ish daftari yoki alifbe asosida ozbek alifbosidagi barcha katta va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni sozda bir-biriga boglab yoza olish: bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish.
3. Tahlil qilingan soz va ikki-uch sozli gaplarni oqituvchi yordamida yozish.
4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan sozlarni kochirib yozish va diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, izohlab oqish bilan tekshirish.
5. Ogzaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish.
Analitik-sintetik tovush metodi tamoyiliga muvofiq, oqish va yozuv birligi saqlanadi. Harflarni yozishda oqishga orgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, yani oqish darsida oquvchilar harfni ozlashtiradilar, matnni oqiydilar, yozuv darsida esa shu harfli sozni yozadilar.
Yozuvga orgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham talim berish, konikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi.
Grafik malaka, birinchidan, qol-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning ozlashtirilgan birligi bolgan tovush grafik belgilarga, yani harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning togri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va orfografik qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, oz fikrini, taassurotini ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanishni talab qiladi.
Yozishdan birdan bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanish hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar qanchalik tez anglab etsalar, ularda yozma nutq malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va togri shakllanadi. Savod orgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar, oz fikrini, hatto bir soz bilan yozma ifodalash uchun ham yarim oylar otadi.
Yozuv malakasi oqish malakasi bilan uzviy bogliqdir. Bola yomon oqisa, yozuvni egallashi qiyin boladi, chunki boginlab oqish malakasidan song boginlab yozish malakasi shakllanadi.
Yozish va oqish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Keyinroq bolalarda oz fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, tafakkurga, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy tasir etadi.
Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar mavjud:
1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish. Yozuv qurollarini togri tutish, togri qiya elementlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani chamalash va h.
2. Harf elementlarini yozish, baravar masofada qisqa va uzun elementlar, osti va usti ilmoqli elementlar chizish.
3. Bosh va kichik harflarni alohida yozish.
4. Harf birikmalarini, boginni yozish, harflarni togri qoshib yozish malakasini hosil qilish uchun soz yozish.
Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmadan bir tekisda, elementlarga ajratmay boglab tez, bir maromda yozish, sozlarni qatorga togri joylashtirishdir.
Shuni takidlash kerakki, savod orgatish davrida bola harflarni yozishdan oldin uni qanday shakllantirishni koz oldiga keltirib, fikrlab oladi, bazan harf shaklini havoda chizadi, harf namunasini kochiradi, tarkibini tahlil qiladi, uni qanday yozishni ozicha sekin gapiradi: oqituvchi oquvchi yoniga otirib, ruchkani togri ushlatadi va uning qoli bilan harfni yozishni korsatadi yoki ozi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga katta jismoniy kuch sarflaydi. Savod orgatish oxirida bola bir darsda 20 tacha sozni yozishi mumkin.
Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan 1993 yil 2 sentyabrda Lotin yozuviga asoslangan ozbek alifbosini joriy etish togrisida”gi qonun qabul qilindi. 1995 yil 6 mayda qonunga ozgartirishlar kiritildi. Bu alifbodagi harflarning asosiy xususiyati bosmasdan, qolni uzmasdan boglab yozishga moljallangan. Shuning uchun yozuvga orgatish metodikasida harflarni qoshishga alohida ahamiyat beriladi. Oquvchilar barcha harflarni bir-biriga qoshish yolini bilishlari lozim.
Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli ruchka, xattaxtada yozish uchun bordan foydalaniladi.
Savod orgatish davrida bolalarni yozuvga orgatish uchun turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz, silliq qogoz ishlashtilgan bolsa, keyin quyuqyopiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli daftardan foydalanilgan.

Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va togri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka orgatib borish ularda saranjom-sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida oquvchilar Yozuv daftari bilan ishlaydilar. Sinfda organilgan harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bolgani maqul.

Oqituvchi yozish vaqtida 65 gradus qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustida 25 gradus qiyalikda qoyilishini takidlab turadi.
Orfografiya grekcha togri va yozaman sozlaridan olingan bolib, adabiy tilning yozma shakli bilan bogliq. Orfografiya togri yozish haqidagi qoidalar konikmasidir. Orfografiyani bilmay turib, fikrni adabiy til normalari asosida yozma ifodalab bolmaydi. Oquvchilarning orfografik savodxonligi haqida gamxorlik qilish tilning aniqligi, fikrni togri ifodalash, kishilar bilan ozaro xatosiz muomala qilish uchun gamxorlik demakdir. Savod orgatishda bolalarda grafik malakani shakllantirish bilan bir vaqtda imloga oid malakani shakllantirishga ham zamin yaratiladi.
Savod orgatish davrida oquvchilar: a) talaffuzi va yozilishida farq qilmaydigan sozlarda tovush bilan harfning mosligini; b) sozlarni alohida yozishni, yani yozuv vositasida soz mano birligi sifatida ajratishni; v)sozning satrga sigmay qolgan qismini keyingi qatorga boginlab kochirib yozishni, bunda bogin hosil qilgan bir unli harfni qatorga kochirib yozib bolmasligi; g) gap boshida, shuningdek, kishilar ismida, hayvonlarga qoyilgan nomlarda bosh harfning ishlatilishini amaliy tarzda organadilar.
Savod orgatish davridayoq kochirib yozish, diktant va ijodiy yozuvlardan foydalaniladi. Oz-ozini tekshirishga organadilar.
Yozuv darslarida ham oquvchilar nutqini ostirish, fikrlashga orgatish asosiy vazifalardan hisoblanadi.

2.2.Bo’g’in va uning ustida ishlash

Kichik yoshdagi o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqni egallashlarida fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetik bilimga asoslangan holda 1 sinf o'quvchilari savod o'rganish davrida o'qishni va yozishni bilib oladilar; b) fonetik bilim so'zni to'g'ri talaffuz qilish (tovushlarni to'g'ri talaffuz qilish, urg'uli bo'g'inni farqlash, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi; d) fonetik bilim morfologik va so'z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o'quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo'ladi;
e) fonetik bilim gapni ohangiga ko'ra to'g'ri aytish, logik urg'u va gap qurilishidagi to'xtamlarga rioya qilish uchun zarur; d) so'zning tovush tomonini bilish uning m a’nosini tushunish va nutqda ongli qo'llash uchun muhimdir; hozir va hozir, atlas va atlas so'zlari manosidagi farq faqat urg'u orqali ajratiladi. So'zning tovush tomonini tasavvur qilish so'zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so'zlarni to'g'ri talaffuz qilish va qo'llash uchun zarur. O'qituvchi boshlang'ich sinflarda o'qitiladigan barcha fanlarga oid darslarda so'zni aniq va to'g'ri talaffuz qilish ustida doimiy ishlab boradi, shu maqsadda ko'pincha so'zni tovush tom ondan tahlil qilishdan foydalanadi. Maktab dasturiga muvofiq, boshlang'ich sinf o'quvchilari fonetik-grafik ko'nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz undoshlar; so'zni bo'g'inlarga bo'lish, urg'uli bo'g'inni talaffuzga ko'ra amaliy farqlash ko'nikmalariga ega bo'ladilar. 
So'zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o'rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so'z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so'zni tovush tomonidan tahlil qilishga o'rganadilar, ya’ni so'zni bo'g'inlarga bo'ladilar, so'zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohi-da ahamiyat beriladi. So'zning tovush tarkibini to‘g‘ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qol-dirmay yoki o ‘rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham , so‘zni to ‘g‘ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun savod o'rgatishdan so'ng ham so'zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so'zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko'nikma-sini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur. 
O'qituvchi ona tili darslarida o'quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o'qishga o'rgatishda o'zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur.So'z bo'g'inga bo'linadi, bo'g'indan kerakli — o'rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o'rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o'qish jarayoni o'zlash-tiriladi. Bunda o'zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Ona tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega:
1. Savod o'rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi o‘zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o‘.
E harfi so'z va bo'g'in boshida qo'llanadi (ekin, echki, ) undoshdan keyin o 'rta keng lablan-magan unli tarzida o'qiladi (kel, tez). 
Savod o'rgatishda oldin so'z boshida keladigan e, so'ngra undoshdan keyin keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi. 0 harfi o'zbekcha, umumturkiy so'zlarda quyi keng, lablangan о tovushini ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so'zlarda urg'usiz bo'g'inda a tarzida (botanika), o‘ tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal so'zlar savod o'rgatish davridan so'ng o'quv jarayoniga kiritiladi. A tovushi bahor, savol kabi so'zlarda о kabi, muomala, munosabat kabi so'zlarda i tovushiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi. U tovushi qovun, sovun kabi so'zlarda i tovushiga yaqin talaffuz etilsa ham u yoziladi.
Bo`g`in.Bo`g`in bir havo zarbi bilan aytilgan tovush yoki tovushlar birikmasidir. Har bir bo`g`in alohida zarb bilan aytiladi. Bo`g`in juda katta amaliy ahamiyatga ega. Bular quyidagilar: 
Yozuvda bir satrga sig`may qolgan so`zlar keyingi satrga bog`in ko`chirish asosida o`tkaziladi. 
1-sinf o`quvchilarini savod chiqarishga bog`in asosida o`rgatiladi. 
Barmoq vazni bog`inlar miqdorining tengligiga asoslanadi. 
Bo‘g‘in hosil qilish.
Bunda unli tovush-harflar o'rgatiladi. Ularning quyidagi uch xususiyatini o'quvchilar amaliy ravishda puxta egallashlariga erishish lozim:
a) talaffuzda (og'izda) to'siqqa uchramasligi; 
b) cho'zib aytilishi; 
d) faqat ovozdan tashkil topishi. 
Shuningdek, bu bosqichda tovush bilan harfni farqlashga o'rgatish ko'zda tutiladi. Ushbu bosqich-danoq tovush va harf o'rtasidagi chegaraga qat’iy rioya qilinadi. Bolalarga tovush haqidagi m a’lum tushunchalar kitob ochmasdan beriladi. Tovushni ifodalovchi harf ko'rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovush va harfga oid o'ziga xos xususiyatlar (tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz; harflarni yozamiz, ko'ramiz, o'qiymiz) ham izchil ravishda o'quvchilarning o'zlashtirishlarini hisobga olgan holda sekin-asta tushuntirila boriladi. 
O'quvchilarning tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar o'qishni muvaffaqiyatli egal-lashlari uchun bo'g'inga bo'lish, bo'g'in chegarasini aniqlash, bo'g'indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo'g'in tuzish va o'qish, bo'g'in-tovush, tovush-harf tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. Bu davrda bo'g'inlab o'qish asosi shakllantiriladi: ikki harfli ochiq (na, ni, nut kabi) , ikki harfli yopiq (in, ol kabi,), uch harfli yopiq bo'g'inlarni (mon, lim, til kabi,) o'qishga o'rgatiladi.
Tovush-harfning va o'quv materialining murakkablik darajasiga ko'ra 3 bosqichga ajratish mumkin:
1) unli tovush-harflar, ovozdor, sirg'aluvchi undoshlar, o-na, a-na, il, in, bi-lan tuzilishidagi so'zlar o'rganiladigan bosqich; 
2) artikulatsiyasi qiyin bo'lgan r, k, kabi undoshlar va yo ‘l-bars, do ‘st, rasm kabi tuzilishdagi so'zlar o'rganiladigan bosqich; 
3) o'rganilganlar takrorlanib, harf birikmalari ng, sh, ch, 2 tovushni ifodalaydigan j , tutuq belgisi ( ’) va jo'ja, jurnal, jirafa, tong, so'ng, bodring, choynak, shudring va shu kabi so'zlarni o'qishga o'rgatiladigan bosqich. 
Fonetik ishlar sohasida jarangli va jarangsiz undoshlarni taqqoslashga, ularning so'z ma’nosini farqlashdagi holatini aniqlashga oid mashqlar o'tkaziladi (ziyrak — siyrak, dil — til kabi). Artikulyatsiyasi qiyin bo'lgan undoshlar ng (tong, rang, keng), lab-tish undoshi v, qorishiq undosh ch, jarangli portlovchi j G o‘ja) va jarangli sirg'aluvchi — j (jurnal) kabilarni o'rganishda tovush artikulatsiyasiga oid ishlar qiyinlashadi. 
Asosiy davming oxirlarida jarangsiz jufti talaffuz qilinadigan undoshli so'zlar: ko'rib (ko'rip), qaytdik (qayttik), aytib (aytip), ketayotib (ketayotip), tortib (tortip), terib (terip), olib (olip), obod (obot), borishdi (borishti); qisqa talaffuz qilinadigan i unlisi bor so'zlar: bilan (blan), sira (sra); talaffuzda tushib qoladigan undoshli so'zlar: baland (balan), do ‘st (do's), Toshkent (Toshken), farzand (farzan), daraxt (darax) kabilarni yozilgandek o'qish imloni o'rganishga tayyorlaydi. Bular 
avval orfografik, so'ng orfoepik o'qitiladi. 
Yuqoridagi kabi so'zlarni o'qish bilan bo'g'inlab o'qish malakasi takomillashadi: o'quvchilar talaffuzi va yozilishida farqlanadigan so'zlarni ham to'g'ri o'qishga o'rganadilar. 
Tovush va harf bilan tanishtirishda bo'g'indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil yo'nalishda amalga oshirilishi mumkin: 
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog'lanishli hikoya tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so'ng kerakli so'z ajratib olinadi, so'ngra so'z ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi. 
2. So'z asos qilinib, analitik m ashqlar yordamida o'rganiladigan tovush ajratib olinadi. Masalan: oy. O 'qituvchi oy rasmini ko'rsatadi, o'quvchilar uning nom ini — so'zni aytadi. O'qituvchi о tovushini 
cho'zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi tovushni cho'zib aytayotganini o'quvchilardan so‘raydi. O'quv-chilar о tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob o'tkaziladi. О tovushli so'zlar o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng о harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan ko'rsatiladi. Bunda о harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor qaratiladi. 
3. O'rganilgan harflar ichiga bugun o'rganiladigan harf aralashtirib qo'yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so'ng o'qituvchi bu harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O'quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan ko'rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o'qishga o'rgatish ustida ishlanadi. O'qishga o'rgatishda bo'g'in asos qilib olinadi. Buning uchun o'qituvchida bo'g'in jadvali bo'lishi lozim. Bo'g'in jadvali asosida o'qish namunasi ko'rsatiladi, ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko'z bilan ko'rib, uning nom ini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko'rish va ikkalasini bog'lab, unlini mo'ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo'g'in o'qish o'qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi chizmalardan foydalanish mumkin:
Ma’lumki,nutq tovushlari ikki katta guruhga bo'linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Buni o'quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga olinadi:
1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og'iz bo'shlig'idan erkin ravishda o'tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og'iz bo'shlig'ida to'siqqa uchraydi); 
2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman ovoz eshitiladi); 
3) bo'g'in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo'g'in hosil qiladi, undosh tovushlar bo'g'in hosil qilmaydi). O'quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo'l qo'ymaslik, aksincha, 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko'nikmasini o'stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar 4-sinfda davom ettiriladi va umum-lashtiriladi. Tovushlam i o'zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o'z-lashtirishga im kon berishi bilan birga, o'quvchilarning aqliy qobiliyatini o'stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga,umumlashtirishga o'rganadilar.

XULOSA
Umuman olganda, har bir oqish darsida albatta bogin tuzilishi murakkab sozlarni oqish mashqi otkazilishi lozim. Bu usul oquvchilarda oqish malakasining takomillashuviga yordam beradi.

Oqishga orgatishda sozlarni va gaplarni toldirib oqish konikmalarini hosil qilish oquvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yonaltiriladi. Oquvchi tushib qoldirilgan harf va sozni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga etibor beradi, ortoqlariga nisbatan tez topib, oqituvchining ragbatiga sazovor bolishga intiladi.
Alifbe darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. Ular shularga mos ohang tanlashni, toxtash, pauza qilish orinlarini belgilab olishni taqazo etadi. Bunda ham oqituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) va ifodali oqish namunasini korsatishi katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali oqilgan matngina tushunarli boladi.
Har bir fanda bolgani kabi oqish darslarida ham talim-tarbiya birligiga etibor beriladi. Oqish darslarida tarbiya oqilgan matnning ongli ozlashtirilishiga bogliq. Oquvchi matnda fikr nima haqida borayotganini anglasagina, ozida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan, esa yaxshi inson bolish uchun oqishning zarurligini anglaydi. SHuning uchun ongli oqishni taminlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar ortasidagi boglanishlarni shakllantirishga, matn yuzasidan savollar berishga diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating, endi matnni oqing, matnda nima haqida gapiriladi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida boglanish bormi?, matn mazmunini rasmga qarab sozlab bering.
Yoki: Bolalar qaerga bordilar?, Qizning ismi nima?, Bolaning ismichi? Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar?.
Demak, oqish oqilganlarni ozlashtirishga yonaltirilgan bolishi lozim. Shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan goya oquvchilar tomonidan ozlashtiriladi. Song soz va matnlar yod olingan taqdirda ham oquvchiniki bolib qoladi.
Oqishning ongliligini va tasirchanligini taminlash uchun matn mazmunini oquvchilarning korgan kechirganlarini, taassurotlari bilan boglash lozim. Shunda oquvchida oqishga, organishga qiziqish ortadi.
Ongli oqishni amalga oshirishda lugat ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, 51-sahifada uvol, rizq-roz sozlari bor. Ularning manosi ustida toxtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham xizmat qiladi.
Sher, tez aytish, topishmoq, qoshiq, maqol, hikmatli sozlardan oqitish, yod oldirish ham oquvchilarning oqishga qiziqishini oshiradi, oqish malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi.
Oqish darslarining uchdan ikki qismi oqishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
Demak, oquvchilarni oqishga orgatish, ularning oqish suratini oshirish, ifodali va ongli oqish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash oqish darslarining muhim vazifalari hisoblanadi.