Gistologiya, stitologiya va

HUJAYRA TARKIBIY QISM LAM
Har bir hujayra uch asosiy tarkibiy qismdan: 1) 
hujayra
qobig‘idan
(hujayra membranasidan); 2) o ‘zida subhujayraviy 
birliklar saqlovchi 
sitoplazmadan;
3) 
yadrodan
iborat. Hujayra 
tashqi muhitdan yoki qo‘shni hujayralardan hujayra membranasi 
(
plazmolemma
, yoki 
plazm atik membrana,
yoki 
sitolemma
ham 
deb ataladi) yordamida ajratilgandir. Sitoplazma sitoplazma mat- 
riksidan yoki sitozoldan (avval gialoplazma deb atalgan) va unda 
joylashgan sitoskeletdan, hujayra organellalari va kiritmalardan 
iborat. Yadroda yadro qobig‘i (kariolemma yoki nukleolemma), 
nukleoplazma (karioplazma), xromatin (xromosomalar), yadrocha 
va yadroning oqsilli asosi (yadro matriksi) tafovut qilinadi.
SITOPLAZMANING UMUMIY TUZILISHI
Sitoplazma sitoplazma matriksidan yoki 
sitozoldan
va unda 
joylashgan 
sitoskeletdan
, hujayra 
organellalari
va 
kiritmalardan
iborat.
Sitoplazma matriksi (sitozol, 
eski nomi gialoplazma) umumiy 
hujayra hajmining qariyb yarmini tashkil qiiadi. Sitozol asosan 
suv va unda erigan turli moddalardan tashkil topgan murakkab 
kolloid tizimdir. Bu tizimda hujayra organellalari va kiritmalar 
muallaq suzib yuradi. Sitozolda noorganik ionlar (Na+, K+, Ca++) 
va oraliq metabolitlar, uglevodlar, lipidlar, oqsillar va RNK kabi 
organik molekulalar boMadi. Ushbu tizim suyuq (zol) holatidan 
gel holatiga, va aksincha, geldan zol holatiga o ‘tib turish qobi- 
liyatiga ega. Hujayralar sitozoli membranalar yordamida bir necha 
aniq ifodalangan boMimlarga (kompartmentlarga) boMinadi. Bu 
kompartmentlar hujayra ichida ionlar va molekulalar oqimini
32

---

boshqaradi. Bundan tashqari ular fermentlarni va tegishli 
substratlarni yig‘ib, hujayra faoliyatining samaradorligini oshiradi. 
Ko‘p komponentli bo‘lgan sitozolda uning alohida qismlari 
sharoitga va bajaradigan vazifalariga qarab o ‘z agregat holatini 
o ‘zgartirishi mumkin. Garchan sitozol strukturasiz bo'lsada, unda 
turli xil fibrillyar oqsillaming hosil b o ‘lishi va emirilishi doimiy 
ravishda kechadi. Sitoplazmatik matriks asosan globulyar oqsillar 
bo‘lib, ular umumiy hujayra oqsillarining 20-25 foyizini tashkil 
qiiadi. 
Sitozol 
organellalarnig 
hujayra 
ichidagi 
harakatini 
boshqaradi 
va 
sitoplazmaning 
yopishqoqligini 
ta’minlaydi, 
Membrana bilan bog'lanmagan (eruvchan) fermentlar m a’lum bir 
tartibda joylashgandagina eng samarali faoliyat ko‘rsatadi. Aynan 
sitozol fermentlarning substrat bilan ta’siri ketma-ketligining 
struktur asosi bo‘lib xizmat qiiadi. Sitozol yuzlab fermentlar 
saqlaydi. Bu fermentlar maxsus «qurilish bloklari» hosil qilib, 
ular yirikroq molekulalarni yig‘ishda va mayda molekulalarni 
parchalashda 
ishtirok 
etadi. 
Sitozolda 
oqsil 
sintezi 
mexanizmining barcha elementlari (rRNK, 
iRNK, tRNK, 
fermentlar va boshqa omillar) mujassamlashtirilgan. 
Ular 
yordamida sitozolda hujayraning o 'z ehtiyojlari uchun zarur 
boMgan oqsillar sintezlanadi. Hujayraning osmotik va bufer 
xususiyatlari ko‘p jihatdan sitozol tarkibiga bog‘Iiq. Aynan ana 
shu yarim suyuq muhit hujayraning barcha tuzilmalarini 
birlashtiradi va ularning o ‘zaro kimyoviy ta’sirini ta ’minlaydi. 
Sitozol orqali aminokislotalar, yog1 kislotalari, nukleotidlar va 
karbonsuvlarning hujayra ichi transporti amalga oshadi. Sitozol 
orqali doimiy ravishda ionlar oqimi plazmolemmaga va undan 
mitoxondriylarga, yadroga va pufaklarga qarab harakat qiiadi. 
Sitozol ATF saqlanadigan asosiy joy hisoblanib, bu erda ATF 
molekulasi massalarining bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish 
jarayonlari amalga oshadi.