Gistologiya, stitologiya va

tashqi,
o ‘rta
va 
ichki
zonalardan tashkil topgan hujayra qobig‘i bilan 
o'ralgan. 
Tashqi zona glikokaliks
deb nomlanib oqsil va unga 
yopishgan karbonsuv zanjirlaridan hosil boMgan. U elektron 
mikroskop ostida uzluksiz struktura holida ko‘rinadi. Glikokaliks 
hujayraning tashqi muhit bilan aloqasida muhim o ‘rin tutadi. 
Glikokaliks zonasining kimyoviy tarkibi turli hujayralarda 
farqlanadi. B a’zi bir hujayralarda glikokaliks moddalarni parcha- 
lovchi fermentlarga boy boMsa, boshqa hujayralardagi gliko- 
kaliksni hosil qiluvchi glikoproteidlar retseptor (turli xil spetsifik 
signallarni qabul qilish, yot yoki o ‘ziga tegishli hujayralarni tanib 
olish va boshqalar) xususiyatga ega. Ichak epitelial hujayrasining 
(enterotsit) mikrovorsinkalari ustidagi glikokaliks oziq moddalar 
parchalanishida, so‘rilishida muhim rol o ‘ynaydi. U hujayra 
mikrovorsinkalarini apikal qismining mustahkamligini belgilab, 
kimyoviy moddalar va ba’zi bir mikroblar ta’siridan enterotsit 
hujayralarini saqlaydi. 
0 ‘rta zonani
esa yuqorida ta’riflab oMilgan 
tipik biologik membrana hosil qiiadi. Hujayra qobigMning 
biologik membranasi hujayrani boshqa membranali tuzilmalariga 
nisbatan biroz qalinroq boMib, 7,5 - 10 nm ni tashkil etadi. 
Ichki
zona 
(kortiqal 
qavat, 
korteks)
sitoplazmaning 
biologik 
membranaga tegib yotuvchi yupqa qismidan iborat. Bu erda 
organellalar boMmay, sitoplazmadan mikrofilamentlar (asosan 
aktin iplari) kelib tugaydi. Bu qavat plazmolemmanng periferik
37

---

oqsillari 
hamda 
hujayraning 
sitoskeleti 
bilan 
tutashgan. 
Mikrofilamentlar qisqaruvchi oqsillar ushlagani uchun ichki zona 
hujayra membranasining harakatida muhim rol o ‘ynaydi. Bu 
harakat psevdopodiyalar hosil qilish va fagotsitoz, pinotsitoz 
protsesslarida botiqliklar hosil qilish bilan belgilanadi.
Plazmolemma tarkibida lipidlar (42-45% ), oqsillar (50%dan 
ortiq) va karbonsuvlar (5-10% ) bo‘ladi. Lipidlar asosan fosfo- 
lipidlar, sfingolipidlar, glikolipidlar va xolesterin boMib, ular 
membrananing asosi bo‘lgan bilipid qo‘shqavatni hosil qiiadi. 
Xolesterindan tashqari barcha lipidlar amfifillik yoki amfipatik 
(yunon. amphi - ikkiyuzlama) xususiyatga ega. Har bir lipid mole- 
kulasi qarama-qarshi xususiyatlarga ega ikki qismdan iborat. 
Uning boshchasi yoki polyar qismi gidrofil bo‘lib, nopolyar qismi 
(dumi) gidrofobdir. Suvli muhitda ushbu molekulalar bilipid 
qo'shqavat hosil qiiadi. Bunda ularning gidrofob dumlari 
ichkariga, bir-biriga qarab joylashsa, gidrofil boshchalari esa suvli 
muhitlarga (hujayra tashqarisiga va sitoplazmaga) qarab yotadi. 
Q o‘shqavatning ayrim joylarida, faqat gidrofob dumlar joylashgan 
sohalarida xolesterin molekulalari yotadi. Xolesterin molekulalari 
membrananig m a’lum zonalarida fosfolipid molekulalarini o ‘rab 
olib, o'ziga xos «lipid solchalari»ni hosil qiiadi. Odatda bu 
sohalarda membrana biroz qattiqlashib, elastikligi pasayadi. Shu 
tufayli bu zonalarda endo- ekzotsitoz jarayonlari bo‘lmaydi. Shu 
bilan birga xolesterin membrana oquvchanligini boshqarishda 
ishtirok etib, hujayra gomeostazini ta ’minlashda muhim rol 
o ‘ynaydi. Membrananing tashqi qavatida joylashgan b a’zi lipid 
molekulalari karbonsuv zanjirlari bilan bog‘langan 
bo‘lib 
(glikolipidlar), bu zanjirlar glikokaliksga o ‘tib ketadi. Glikolipid­
lar tashqi qavat barcha lipidlarining taxminan 5 %ni tashkil etadi.
Plazmolemma oqsillari bajaradigan vazifalariga ko‘ra struktur 
(hujayraning shaklini, mexanik xususiyatlarini belgilovchi), 
transport 
(moddalarni 
tashuvchi), 
hujayralararo 
aloqalarni 
ta ’minlovchi va signallarni o‘tqazuvchi oqsillar bo‘lishi mumkin. 
Joylashishiga qarab