Gidrotexnika

N a z o ra t s avo llari
1. T u t a s h t i r u v c h i i n s h o o t d e b q a n a q a i n s h o o t l a r g a a y t i l a d i ?
2 . T u t a s h t i r u v c h i i n s h o o t l a r q a n d a y g u r u h l a r g a b o ' l i n a d i ?
3 . T u t a s h t i r u v c h i i n s h o o t l a r g a q o ' y i l a d i g a n a s o s i y t a l a b l a r n i m a ?
4 . S h a r s h a r a k o n s t r u k s i y a s i v a u n i t a s h k i l e t u v c h i e l e m e n t l a r n i a y t i b b e r i n g .
5 . S h a r s h a r a t u r l a r i y a r i m b o s i m l i v a b o s i m q u v u r l i s h a r s h a r a l a r n i a y t i b b e r i n g .
6 . T e z o q a r l a r d e b q a n d a y i n s h o o t l a r g a a y t i l a d i ?
7 . T e z o q a r l a r n i n g k o n s t r u k t i v e l e m e n t l a r i n i m a d a n i b o r a t ?
8 . T e z o q a r l a r d a g i g ' a d i r - b u d u r l i k l a r t u r l a r i v a u l a r n i n g r e j a d a g i h a m d a y o n
t o m o n d a n k o ' r i n i s h i n i a y t i b b e r i n g .
9 . K o n s o l l i s h a r s h a r a l a r v a z i f a s i v a q o ' l l a n i s h s h a r t l a r i n i a y t i n g .
1 0 . K o n s o ll i s h a r s h a r a l a r k o n s t r u k s i y a s i v a t u r la ri . Afzalligi v a k a m c h i l i k l a r i n i m a d a n
i b o r a t ?
138

---

2 . 5 . SU V O 'T K A Z U V C H I IN S H O O T L A R
2 . 5 . 1 . S uv o 'tk a z u v c h i in s h o o tla r n in g v a zifasi v a tu rlari
Iste ’m olch ig a suv yetkazib beruvchi kanallar va ularning trassasi b o ‘yicha 
u c h ra y d ig a n tabiiy va s u n ’iy t o ‘siqlar b ila n kesishgan jo y la rd a q u rilad ig an
in s h o o tla r suv 
o 'tka zu v c h i inshootlar
deb ataladi.
K anal trassasi b o ‘yicha u c h ra y d ig a n tabiiy t o ‘siqlarga soylar, jarliklar, 
dary o lar, ariqlar, h a r xil m ahalliy tepaliklar, adirlar, to g ‘la r kabilar kiradi. 
S u n ’iy t o ‘siqlarga y o ‘l, te m ir y o ‘l, te m ir y o ‘1 k o ‘ta rm a la ri, b o s h q a y o ‘n a - 
lishdagi k anallar h a m d a kanal bilan bir yoki h a r xil tekislikda joylashgan 
turli xil m u h a n d islik inshootlari m isol b o ‘la oladi.
G id ro m e lio ra tiv tiz im la rd a b a r p o etiladigan suv o ‘tkazu v ch i in sh o o tla r 
q atoriga akveduklar, du k erlar, tu n n e lla r, kanallardagi va u la rn in g tagida 
jo y la sh g a n q u vurlar, qiya to g ‘ y o n b a g ‘irlarida jo y lash g an k a n allarn i san ab
o ‘tish m u m k in .
2 . 5 . 2 . D u k e rla r, u la rn in g qoMlanilishi 
va k o n s tr u k tiv x u s u s iy a tla ri
G id ro te x n ik a inshootlari y o r d a m id a kanalni soylar, jarlik lar, dary o lar, 
y o ‘llar, k a n a lla r va b o s h q a t o 's i q l a r d a n o ‘tk a z is h d a d u k e r l a r q u rila d i. 
K a n a lla rd a Ь а ф о etiladigan bosim li q u v u r k o ‘rinishidagi t o ‘siq lard an suv 
oMkazuvchi i n s h o o t 
d u k e r
d e b a talad i. D u k e r la r n in g o ‘ziga xos x u s u ­
siy atlarid an biri s h u n d a k i, u la rn in g quvurlari kanal tu b id a n pastd a jo y la sh - 
ganligi sababli, u la rd a h a r d o im suv o q im i bosimli rejim d a boMadi.
D u k e rla rn i yer sathi yuziga n isb atan ikki xil tu r d a joylashtirish m u m k in : 
I — y opiq, kanal, y o ‘l, d a ry o va h o k a z o la r tag id a jo y lash g an (2 .5 2 -0 , 
b
ra sm ); II — o c h iq , qiya yonbagMrlarda h a m d a u n c h a keng boMmagan va 
c h u q u r soyliklar y e r s ath i yu zid a jo y lash g an
(2 .5 2 -d
rasm ). K onstruktiv 
xususiyatlari b o 'y ic h a d u k e rla r y opiq qu d u q li (shaxtali) (2 .5 2 -a rasm ), yopiq 
egri ch iziqli 
(2 .5 2 -b
rasm ) va o c h iq egri chiziqli boMadi 
( 2 .5 2 -d
rasm ).
D u k erlar y ig 'm a va m o n o lit te m ir-b e to n d a n , poMatdan, b a ’zi bir hollarda 
pla stm a ssa va a s b e s t-s e m e n t q u v u r la r d a n quriladi. Q u v u rla rn i tayy o rlash d a 
qaysi m ate ria ln i ishlatish u n d a g i ichki bosim ga bogMiq. B eton d u k e rla r 
b o sim 3 0 —50 m boMganda, t e m i r - b e t o n (o ld in d a n ku ch ay tirilg an te m ir -
b e to n ) esa b o s im 100 m g a c h a boMganda qoMlaniladi. PoMat d u k e rla rd a
b o s im c h e g a ra la n m a y d i, lekin u la r q i m m a t va u larn in g qoMlanilishi asos- 
la n g a n b o lishi kerak.
D u k e r quyidagi asosiy k o n stru k tiv e l e m e n tla r d a n tashkil to p g a n : kirish 
kallagi, bosim li quvurlar; a n k e r la r va oraliq tay a n c h la r; chiqish kallagi; 
k anallar bilan birlashtiruvchi uchastkalar. D u k e m in g q o 's h i m c h a qismlariga 
kirish kallagidagi p a n ja r a , z a tv o rla r, x iz m a t k o 'p r ik la r i, d u k e r la r suvni 
b o 's h a tu v c h i zadvijkali suv c h iq a rish q urilm asi kiradi (2 .5 3 -rasm ).
139

---

Y u B S S
P B S S
Y u B S S
P B S S
Y uB SS
PBSS
2.52-rasm.