Gidrotexnika

x v
4
J
X -^
a) 
b)
2.48-rasm.
T ezoq ard agi b o ‘ylam a toMqinlar va t o ‘lqinga qarshi k o ‘ndalang kesim lar:
a —
b o 'y la m a to M q in lar h o sil b o 'lis h sx e m a s i; 
b —
n o v k o 'n d a la n g k e sim la ri;
1 —
y o n to m o n la ri q iy a lik k o e ffitsiy e n tla ri o 'z g a r u v c h a n tra p e ts iy a ; 
2 —
tu b id a
u c h b u rc h a k q irq ilg a n k e sim li tra p e ts iy a ; 
3 —
tu b id a ik k ita u c h b u r c h a k q irq ilg a n
k esim li; 
4 —
p a ra b o lik ; 5 — p o lig o n a l; 
6 —
u c h b u rc h a k li.
M a ’lu m k i, t e z o q a r n o v n in g b o sh q is m id a su v n in g ch u q u rlig i kritik 
ch u q u rlik k a , etak qism ida esa tekis h arak at chuqurligiga yaqinlashib boradi, 
y a ’ni tezoqarning bosh qismida tezligi m in im u m , etak qism ida esa m a k sim u m
boMadi. D e m a k , novda suvning oqishi borgan sari ortib b o ra r ekan. T e z o q a r ­
larni loyihalashda buni e ’tiborga olish shart. T e zo q ard ag i o q im tezligi u n in g
m ateriali u c h u n ruxsat etilgan tezlik d a n katta boMganda g ‘a d ir-b u d u rli 
t e z o q a rla rd a n foydalaniladi.
G ‘a d ir-b u d u rlik la r n o v n in g tubi va y o n devorlariga o ‘m a tila d i, u larn in g
turlari 2 .4 9 -ra s m d a keltirilgan.
N o v tubi va y o n devorlariga g ‘a d i r - b u d u r lik la m in g o ‘m a tilish i undagi 
suv c h u q u r l i g i n i o s h ir a d i va suv te z lig in in g k a m a y is h ig a o lib keladi. 
T e z o q a r la r b e to n , t e m i r - b e t o n va b o s h q a qurilish m a te ria lla rid a n b a rp o
etiladi. M o n o lit n o v la r m in im a l qalinligi 0 ,1 5 —0,2 m qabul qilinadi. N o v
u z u n lig i b o ‘y i c h a h a r 5 — 15 m d a k o 'n d a l a n g c h o k l a r o ‘r n a tila d i va 
konstruksiyasi
134

---

2 .49-rasm.
G ‘a d ir-b u d u rlik tu rla ri:
a
— ikki q a to rli e g ri-b u g rilik (z ig z a k ); 
b —
b ir q a to rli e g ri-b u g rilik ; 
d —
ta rq o q
b ru s la r; 
e, f —
s h a s h k a la r; 
g —
o q im b o 'y ic h a p o g 'o n a la r ; 
h
— o q im g a q a rsh i 
p o g 'o n a la r ; 
i —
y o n d e v o rla rg a o 'r n a tilg a n ; 
j
— g 'a d ir - b u d u r lik la r b irik m a si.
b o 'y i c h a u la r x ilm a-xildir. B o 'y l a m a c h o k la r nov tubini u n in g d ev o rlarid an
ajratib turadi.
S o 'n d irg i c h la r te z o q a rn in g en g m a s ’uliyatli e le m e n tla rid a n biridir, u n d a 
o q im kinetik energiyasining asosiy q ism i s o 'n d irila d i. U n i n g cheg arasid a, 
o d a td a , suv u rilm a q u d u g 'i va konstruksiyasi b o 'y i c h a h a r xil s o 'n d irg ic h la r 
jo ylashtiriladi. Suv u rilm a d e v o rid a n s o 'n g to 'k ilg a n tosh yoki b e t o n plita 
k o 'rin is h d a g i risberm a o 'm a t i l a d i . K etuvchi kanalga suvni tekis taq sim lash
u c h u n p la n d a nov etak q is m in in g kengayish b urchagi / 3 = 1 2 — 18° qabul 
qilinadi. A gar ketuvchi kanal kengligi j u d a katta b o 'lsa , kengayish b urchagi 
h a m katta b o 'la d i va suv q u d u q d a suv o s h irg ic h la r yoki p la n d a egri chiziqli 
suv u rilm a devorlari o 'm a t i l a d i .
Chiqish qismi so'ndirgichlardan so'n g o'm atiladi. Uning chegarasida qisman 
energiya so'ndiriladi va o q im to'lqinlarining tekis tarqalishi ta ’minlanadi.
2 . 4 . 4 . Konsolli s h a r s h a r a l a r
Konsolli s h a rs h a ra la r y u q o rid a b a y o n q ilingan sh a rs h a ra va t e z o q a r 
i n s h o o tla rn in g vazifasini b ajaradi. U la r d a suv o q im i in s h o o t o 'z a n i d a n
ajralm agan h o ld a harakat qilib, s o 'n g ra erkin havoda harakat qiladi. Konsolli 
s h a r s h a r a la r ta s h l a m a k a n a lla r n in g e ta g id a , ja r lik la r d a , p astk i biefdagi
135

---

tu p r o q la r yuvilib, katta o 'p irilis h la r yu z b e rg an id a atrofdagi e k in m ay d o n i 
va bin o larg a z a ra r keltirm aydigan jo y la rd a quriladi.
K o n s o lli s h a r s h a r a l a m i n g afzalligi s h u n d a n ib o r a t k i , u l a r b o s h q a
tu tash tiru v ch i inshootlarga n isb atan a rz o n , konstruksiyasi s o d d a , qurilish 
ishlari oson. U larn i b a rp o etish d a b e t o n d a n ta sh q a ri, t e m i r - b e t o n ham
ishlatiladi. B u n d a n tashqari, bu i n s h o o tn in g konsol qismi u c h u n c h u q u r
jo y lash g an ta y a n c h h a m qabul qilinadi.
Konsolli sh a rsh a ra la r quyidagi konstruktiv q ism la rd a n tashkil topgan: 
kirish; tezoqar; tayanchlarga о ‘m a tilg a n konsol; yu vilish voronkasi va chiqish
(2 .50-rasm ).
B o 'y lam a kesim i
O ld to m o n id a n k o 'rin is h i
a-b
b o 'y ic h a
7
Reja
I__
2 .5 0 -ra sm '
K on so lli s h a r s h a r a :
1
— k iris h ; 
2
— k o 'p r ik ; 
3 —
b e to n li n o v ; 
4
— te m ir - b e to n li n o v ; 
5 —
k o n so l;
6 —
tr a m p lin la r ; 7 — ro m li ta y a n c h ; 
8
— b ik ir to 's in la r ; 
9
— y u v ilish v o ro n k a si.
K onsolli s h a rsh a ra la r kirish qismi sh a rs h a ra la r va te z o q a rla r kirish qismi 
k o nstruksiyalaridan farq qilm aydi.
K onsolli s h a r s h a r a la m in g novi t o ‘g ‘ri b u rc h a k li yoki trap etsiy a kesimli 
b o ‘ladi. U la rn i p la n d a t o ‘g ‘ri c h iz iq b o ‘yicha joylashtirish lo z im , konsol 
q ism id a o q im n in g n o q u la y bir t o m o n g a siljishi natijasida konsol va unin g
ta y a n c h la rig a n o q u la y d in a m ik k u c h la r t a ’sir qilishi m u m k in . H a r o r a t va 
c h o 'k is h deformatsiyalarining oldini olish u c h u n nov k o ‘ndalang va b o ‘ylam a 
deformatsiya choklari bilan qirqiladi. Q attiq boMmagan g runtlarda nov tagida 
hosil boMgan filtratsiya o q im i in sh o o t qiyaliklaridan sizib c h iq a d i, s h u n in g
u c h u n q a t t i q b oM m agan g r u n t l a r z a m i n l a r i n i n g k o n s o l ta g i d a d re n a j 
o ‘rnatiladi.
Oxirgi qism konsol s h a rs h a ra la m in g en g m a s ’uliyatli q ism la rid a n biridir. 
U n i u c h t a xarakterli qism ga boMish m u m k in . Y o tiq qism t e z o q a r n o v n in g
136

---

davom i hisoblanadi, tayanchlarga o 'rn a tilg a n gorizontal qism esa konsolning 
oxirgi q ism i hisoblanadi. Oxirgi qism te m ir-b e to n li nov k o 'rin is h id a b o 'la d i 
va u n g a t a ’sir etu v ch i d i n a m ik k u ch la rn i kam aytirish u c h u n u n in g tubiga 
t o 's i n l a r b o 'y l a m a va k o 'n d a l a n g biriktirilib o 'm a t i l a d i . Bikir t o 's i n l a r
orasidagi m aso fa 2 m d a n kam qabul q ilin m a y d i, y e rd a n b a la n d o 'rn a tilg a n
n o v n in g e ta k q ism id a x iz m a t k o 'p rik la ri o 'm a tila d i.
Yuvilish v o ro n k asi c h u q u rlig i so lish tirm a suv sarfiga b o g 'liq . U n in g
chuq u rlig in i kam aytirish ko n stru k tiv u su llar y o rd a m id a a m alg a oshiriladi. 
B u n in g u c h u n s o l i s h t i r m a suv s a rfin i k a m a y tir is h o q i m s t r u k t u r a s i n i
o'zgartirish, erkin harakatdagi suv o q im in i uzoqlashtirish lozim. Solishtirm a 
suv sarfini kam aytirish konsol uzunligi c h e g arasid a u n in g tu b i kengligi 
kengaytiriladi (2.51-fl rasm ), b u n d a
(1
b u r c h a k suv o q im in i y o n d ev o rlard an
ajralm agan h o ld a o q im in i t a ’m inlash asosida qabul qilinadi. A g a r /3 burchagi 
q iy m ati o rtib b orsa, b o 'y la m a y o 'n a ltiru v c h i d e v o rla r o 'm a t i l a d i (2.51-1) 
rasm ).
O qim y o 'n a lis h i
e)
0
2.51-rasm.