Gidrotexnika

a) 
b) ' 
d)
3.15-rasm.
S e g m en tli z a tv o r z ic h la g ic h la ri sx e m a la ri:
a —
tu b ; 
b, d —
y o n to m o n li; / — p ro fil re z in a ; 
2
— q o p la m a ; 
3 —
e g ilu v c h a n
m eta ll list.
3 . 1 . 5 . C h u q u r j o y l a s h g a n z a tv o r la r
U m um iy m a ’lu m o tla r. C h u q u r joylashgan zatvorlar suv c h iq aru v ch i, 
s u v d a n b o ‘sh a tu v c h i, k e m a o ‘tk az u v c h i galereyalari va b o s h q a bosim li 
inshootlar tirqishlarini ular yuqori bief sathidan pastda joylashganda berkitadi.
C h u q u r jo y lash g an zatvorlar bir q a to r o ‘ziga xos xususiyatlarga ega, 
ularga quyidagilar k i r a d b 1) u la r katta gidrostatik b o sim n i o ‘ziga qabul 
qiladi, z a tv o r o s tid a n suv j u d a katta tezlikda oqib ch iq a d i, b u n in g o q ib atid a 
v a k u u m va u bilan birga kavitatsiya s o d ir b o ‘ladi; 2) h a m m a perim etri 
b o ‘yicha zichlagichlar talab qilinadi; 3) z a tv o r bilan berkitiladigan tirqishlar 
u n c h a katta b o l m a g a n o ‘lcjiam li boMishi m u m k in .
C h u q u r jo y lash g an zatvorlar, xuddi y uza joylashgani kabi joylashish 
vaqtidagi vazifasiga k o ‘ra 
asosiy, avariya
va 
ta ’m irlash
zatvorlariga boMinadi.
Z a tv o rlarn i koMaruvchi m e x a n iz m la ri suv bilan k o ‘m ilm a g a n m a y d o n -
la rda, sh a x ta d a va zatvorlarni b o shqarish k a m erasid a joylashtiriladi.
C h u q u r jo y la sh g a n z a tv o r tu rla ri va u la rn in g jo y lash ish o ‘rn i. C h u q u r
joylashgan z atvorlarning quyidagi tu rlari mavjud: yassi, seg m en tli, diskli, 
valikli, ignasim on, konusli, vertikal silindrlikli, s h a rs im o n , zadvijkalar va 
hok azo . B ularn in g k o ‘pch,iligidan keng foydalanilm aydi. S h u n in g u c h u n
quyida keng tarqalganlari keltiriladi.
C h u q u r j oylashgan zatvorlar koMarish m e x a n iz m la rin i, o d a td a , zatvor 
k a m e r a s i d a g i suv k e l t i r g i c h d a n y u q o r i d a j o y l a s h g a n m a x s u s x o n a d a
o ‘m atiladi, b u n d a y xonalar 
boshqaruv kam erasi
deb ataladi, u n d a zatvorlarni 
h a r a k a t g a k e l t i r i s h s o d i r boM adi. G i d r a v l i k j i h a t d a n k a m e r a n i suv 
keltirgichning eng oxirgi uchastkasiga joylashtirish qulay hisoblanadi, chunki 
undagi tezliklar kattadir.

---

Z a tv o r kam erasi chegarasida o q im n in g bosim li yoki aralash rejim lari 
boMishi m u m k in . Oxirgisida zatv o rg ach a bosim li, u n d a n keyin bosim siz 
h a ra k a t boMadi.
C h u q u r jo y la sh g a n yassi va segm entli z a tv o rla r. C h u q u r joylashgan yassi 
va segmentli zatvorlar konstruksiyasi jihatidan xuddi sh unday yuza jo ylashgan 
zatv o rlard an farq qilm aydi. U la r katta gidrostatik b osim ni o ‘ziga qabul 
qilishni hisobga olgan holda, ularning h arakatlanuvchi konstruksiyalari k o ‘p 
regelli p a y v a n d la n g a n , b a ’zi h o lla rd a q u y m a h o ld a tayyorlanadi.
Hozirgi v a q td a tirqish yuzi 30 m 2 va 200 m li bosim ostida ishlashni 
t a ’minlaydigan c h u q u r joylashgan yassi va segmentli zatvorlar konstruksiyalari 
ishlab chiqilgan. Yassi zatvorlar asosiy h a m d a avariya t a ’m irlash sifatida 
h a m ishlatiladi. K o 'p hollarda zatvorlarning tayanch harakatlanuvchi qismlari 
y o g 'o c h q a tla m li plastikli m e t e r i a l l a r d a n s ir p a n u v c h i qilib b a ja rila d i. 
G 'i l d i r a k l i z a t v o r l a r d a n k a m f o y d a l a n i l a d i , c h u n k i t i r q i s h l a r q i s m a n
o c h ilg a n d a katta teb ran ish larg a u chraydi.
Z a tv o r ostki qismi orq asid a o q im n in g k a tta tezliklarida v a k u u m hosil 
boMadi. V a k u u m p a z la rd a h a m s o d ir boMadi. U larga m axsus s h a k lla r b erib, 
zatvor o r q a qism iga havo yuborish bilan v a k u u m n i kam aytirish m u m k in . 
H avo sarfi suv sarfining 2 0 —30 
%
ni tashkil qilishi kerak.
S eg m en tli zatvorlar faqat asosiy z a tv o r sifatida ishlatiladi. P a z la rn in g
yo'qligi tufayli segm entli zatvorlar o stid a n suv oqim i gidravlik q ulay boMgan 
s h a ro itla rd a ch iq a d i, k o 'ta ris h m e x a n iz m la rin in g yuk k o 'ta ris h qobiliyati 
kam ayadi, teb ran ish lar pasayadi. S egm entli zatvorlar kamchiligiga k o n s tru k ­
siyasining o ' t a m urakkabligi, zatvorlarni joylashtirish u c h u n katta o 'lc h a m li 
k a m e ra la r ta la b qilinishi kiradi.
V e rtik a l silin d rik z a tv o rla r h a ra k a tla n u v c h i s ilin d rd an tashkil to p ib , 
chuqurlikdagi halqasimon tirqislami berkitish u c h u n moMjallangan (3.16-rasm). 
Vertikal silindrik zatvorlar quvur va m in o ralam in g tik qismlarida o 'm atilad i. 
Minorada silindr harakatlanishi yo'naltiruvchi konstruksiyalar yordamida amalga 
oshiriladi. U lar o 'z o 'q i bo'y lab vertikal harakat qiladi. Zatvorni vertikal holda 
ko'tarib-tushirish koMargichlar y ordam ida amalga oshiriladi.
Silindrik z a tv o rla r d ia m e tri 12 m g a c h a , silindr balandligi 3—6 m g a c h a
va b o sim 100 m g a c h a boMganda ishlatilib, aso san , ayrim h o lla rd a avariya 
zatvorlari funksiyalarini bajaradi va u la r faqat suv sarfini rostlash u c h u n
ishlatiladi.
Y assi z a d v ijk alar ( 3 .1 7 - a rasm ) q u vurlarga u lan g an q u y m a ( c h o 'y a n
yoki p o 'la t) korpusga ega. K orpus ichida ilgarilanma harakat qiluvchi q u y m a
disk h a ra k a tla n ib , tirqishni yopadi. B u n d a y zadvijkalar d ia m e tri 1500 m m
g a c h a va b o sim 100 m ga c h a boMganda ishlatiladi.
D iskli (d ro selli) z a tv o rla r (3 .1 7 -6 rasm ) q u v u rla m in g flanslariga ulangan 
p o 'l a t k o rp u s d a n tashkil to p g an . K o rp u sd a lin z a sim o n disk jo y lash tirilg an , 
u n i q u v u r u c h ig a p e r p e n d i k u l a r boMgan h o la tid a disk y o p ilad i. Diskli 
zatvorlar b o sim 800 m g ach a, d ia m e tri 8200 m m g a c h a boMgan q u v u rla rd a
ishlatiladi. U l a r avariya va t a ’m irlash zatvorlari sifatida h a m ishlatiladi.
13 — G id ro te x n ik a in sh o o tlari
193

---

3 .16-rasm.