Gidrotexnika

\.о‘$\х\\жshandor
dey ilad i. S h a n d o r l a r , a s o s a n , avariya va t a ’m irla s h z a tv o rla ri s ifa tid a
ishlatiladi. S h a n d o rla r yog‘o c h , metall va te m ir - b e to n d a n yasalishi m u m k in . 
O d a td a , kengligi 4 —5 m g a c h a , chuqurligi (suv s a th id a n boshlab) 4 —5 m
ga c h a b o ‘lgan o raliqlar (teshiklar)ni berkitish u c h u n y o g 'o c h s h a n d o r la r d a n
foydalaniladi ( 3 .3 - a rasm ). M etall s h a n d o r la r n in g h a r xil konstruksiyalari 
m avjud. K atta oraliqlarni 20 m g a c h a va b o sim 12 m g a c h a boMganda 
berkitish u c h u n q o ‘shtavr kesimli metall s h a n d o r la r ishlatiladi (3 .3 -6 rasm ). 
Suv singib oMmasligi u c h u n u larn in g oralariga bruslar o ‘rnatiladi va c h u q u r
o ra liq la rn i b u n d a y s h a n d o r l a r b ilan b e rk itib boM maydi, c h u n k i u la r n i 
koM arib-tushirish u c h u n a n c h a katta k u c h kerak boMadi. U la rn in g o ‘rniga 
m e ta ll f e r m a la r ishlatiladi ( 3 .3 - r a s m ) . T e m i r - b e t o n l i s h a n d o r l a r k a tta
ogMrlikka ega boMgani u c h u n kam ishlatiladi. S h a n d o r ogMrligini kam aytirish 
u c h u n u larn in g ichi b o ‘sh qilib yasaladi. K ichik s h a n d o r la r qoMda, kattalari 
esa chigMr yoki m axsus koMargichlar y o r d a m id a koMarib tushiriladi.
и
3.3-rasm .
S h a n d o r la r s x e m a la ri:
a —
yog'och; 
b 
—
metall.
Spitsalar 
bilan sayoz va j u d a keng oraliqlarni berkitish m u m k in . Spitsalar 
k o ‘n d a la n g kesim i t o ‘g ‘ri b u rc h a k li y o g 'o c h b ru sla rd a n ib orat boMib, u la r 
bir-biriga zich h o ld a ikki ta y a n c h g a ( k o 'p r i k c h a l a r va flutbetga m ax su s 
o 'y ilg an c h u q u r c h a g a )  r n a tib chiqiladi (3 .4 -ra s m ). S pitsalarni o 'r n a t i s h
qulay boMishi va suv sathiga qalqib chiqmasligi u c h u n u l a r | l d a n 1 g a c h a j
qiya qilib joylashtiriladi.
Spitsalarning o 'z a r o y o n d o s h jo y la rid a n suv o 't i b ketishi sababli ular 
kam ishlatiladi, lekin suv olish kerak boMgan p a y tla rd a u la rd a n foydalanish 
m u m k in .
183

---

л
S h p o n k a la r
10 
-н к
-н7К*_ 
ч к Т
3.4-rasm.
Y og‘och s p its a la r:
1 —
flu tb e tg a o 'y ilg a n c h u q u rc h a ;
2 —
x iz m a t k o 'p rig i; 
3 —
sp itsa la r.
3.5-rasm.
Y o g ‘o c h d a n y a sa lg a n
y a ssi z a tv o r.
Y og‘och z a tv o rla r, o d a td a , 6—8 sm qalinlikdagi tax ta la rd a n oralariga 
ichki reyka qilib yasaladi. Ba’z a n taxtalar bir-birlariga kirgizib birlashtiriladi, 
lekin u la rn in g b irla sh g a n y erla rid a n suv singib tu ra d i. S h u n in g u c h u n
taxtalarni bir xilda birlashtirish tavsiya qilinm aydi (3 .5 -ra sm ). T a x ta la r suv 
bosim i t o m o n id a n o ‘zaro s h p o n k a la r y ordam i bilan birlashtiriladi. Z atvorlar 
suv bosim i to m o n id a o 'rn a tilg a n q o ‘sh ilgakli t e m ir ta s m a ( 8 x 5 0 m m ) bilan 
ko'tarilib-tushiriladi.
B u n d a y z a tv o rla rn in g kengligi 1 — 1,5 m va balandligi 1,25— 1,7 m
c h a m a s i d a b o ‘ladi. Z a t v o r l a r n i n g c h e tla r ig a t e m i r ta s m a yoki p r o k a t 
b u rc h a k la r q o q ib q o ‘yiladi.
Z a tv o r taxtalari ikki ta y a n c h d a erkin yotgan t o ‘sin sifatida hisob qilinadi, 
lekin hisoblash v aq tid a ta x ta la rn in g s h p o n k a la r bilan zaiflashishi hisobga 
olinadi.
Y assi regelli z a tv o rla r. K atta o raliqlarni berkitishda yassi regel li zatvorlar 
ishlatiladi. U l a r g id ro te x n ik a in sh o o tla rid a keng ta rq a lg a n b o ‘lib, quyidagi 
afzalliklarga ega: 1) zatv o rla r y o r d a m id a 30 m g a c h a boMgan o raliq lar 
berkitiladi; 2) ularni vodoslivning h a r q a n d a y k o nstruksiyalarida ishlatish 
m u m k in ; 3) u n c h a u z u n boMmagan oraliq va yon d e v o rla r uzunliklari talab 
qilinm aydi; 4) zatvorni koMarish va bir o raliq d a n ikkinchi oraliqqa oMkazish 
im k o n iy ati borligi; 5) konstruksiyasining xilma-xilligi ularn i foydalanishga 
q u lay tu rin i tan lash im k o n in i beradi.
Yassi z a tv o r k a m c h ilik la rig a q u y id a g ila r kiradi: 1) k a tta o ra liq la rn i 
y o p is h d a k o ‘p m iq d o r d a g i koMarish k u c h i ta la b q ilin a d i va koMarish 
m ex a n iz m la rn in g narxi ortadi; 2) z atvorni koMarib-tushirishda yon va oraliq 
d e v o r l a r b a la n d lig i o r t a d i ; 3) p a z va u n g a q o ‘z g ‘a l m a s q i s m l a r n i n g
jo ylashtirilishi hisobiga oraliq d e v o r kengligi keng qilib olinadi.
Yassi zatv o rlar yakka holdagi, seksiyali, ikki qato rli klapanli boMishi 
m u m k i n (3 .6 -rasm ).
Yassi zatvorlar oraliq tu z ilm alarin in g sxem alari 3 .7 -ra s m d a koMsatilgan.
R egellar. Oraliq tuzilishidagi asosiy t o ‘sinlar 
regel
deb ataladi. U la r zatvor 
qoplamasi va t o ‘sinlar katagidan uzatiladigan z o ‘riqishlami o ‘ziga qabul qiladi.
184

---