Gidrotexnik tunellar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar. Tog‘ bosimi. Bosimsiz tunnellar

Bosimsiz tunnellar Agar tunnel ko‘ndalang kesimi suvga tulib oksa u-bosimli, to‘lmasdan oqsa bosimsiz deyiladi. Bosimsiz tunellarda suvning chuqurligi tunnel balandligining 0,85 qismidan oshmasligi shart. Tunneldagi suv sathi bilan uning tepasi orasidagi masofa 0,4 m dan kam bo‘lmaslgi kerak. Tunnelda bajariladigan ish sharoitlari tunnel balandligining 1,8 m va kengligining 1,5 dan kam bo‘lmasligini talab qiladi. Irrigatsiya va boshqa suv o‘tkazuvchi tunnellarda suvning tezligi 1,5…2,5 m/s, boshqa vazifalarni bajaruvchi – suv tashlovchi, qurilish tunnellarda esa 40 m/s gacha qabul qilinadi.
Bosimsiz tunnel ko‘ndalang kesimlari 5.54-rasmda ko‘rsatilgan. To‘g‘ri burchakli gumbazli tunnellar mustahkam qoyatosh jinslarda qurilib, uning o‘lchamlari uncha katta bo‘lmaydi. Ularning ichki qoplamasiga tog‘ bosimi katta ta’sir qilmaydi (17.3-rasm, a).





17.3-rasm. Bosimsiz tunnel ko‘ndalang kesimlari:
a-to‘g‘ri burchakli gumbazli; b-to‘g‘ri burchakli radial gumbazli; d-pastki tomonga kengayadigan; e-doiraviy.
To‘g‘ri burchakli radial gumbazli tunnellarga uncha katta bo‘lmagan tog‘ bosimi ta’sir qiladi, ichki qoplamaga esa yon tomondan tog‘ bosimi ta’sir qilmaydi (17.3-rasm,b). Pastki tomonga kengayadigan tunnellar ichki qoplamasiga katta tog‘ bosimi va yon tomondan uncha katta bo‘lmagan tog‘ bosimi ta’sir qiladi. (17.3-rasm, d). Doiraviy tunnellarda yer osti suvlari bosimi kam ta’sir qiladi (17.3- rasm,e).
Tunnellar ichki tomondan mustahkamlanishi zarur. Faqat tunnel barqaror va suv o‘tkazmaydigan jinslardan o‘tgan vaqtlardagina, u ichki tomondan mustahkamlanmaydi. Odatda ichki qoplama tosh, beton va temir-betondan qilinadi. Undagi suvning bosimi, grunt tarkibi va mavjud ish qurollariga qarab tunnelning ichi yuqorida aytilgan qurilish materiallarining biri bilan qoplanadi. Yer osti suvlari agressiv bo‘lsa, tunnel tosh bilan qoplanmaydi. Tunnelning ichki devorlari tosh bilan qoplanganida qoplama usti sement bilan suvaladi. O‘rtacha mustahkamlikdagi gruntlardan o‘tgan tunnelning ichki devorlari beton bilan mustahkamlanadi. Bunday vaqtlarda qo‘shimcha ravishda betonda maxsus qurilgan teshiklar orqali, beton bilan tog‘ jinsni yaxshi birlashtirish maqsadida sement eritmasi in’eksiya qilinadi, beton ustidan yana yuqori sifatli sement bilan suvaladi. Tunnelning ichki qismlari ishlanayotgan vaqtda undan suv o‘tib ketmasligiga alohida ahamiyat berish zarur. Tunnelning suv utkazmaslik qobiliyatini oshirish uchun u maxsus tarkibdagi qorishmalar bilan torkret qilib suvalanadi.