Гидрометрия

1.16-расм.«Луга» гидрометрик лебёдкаси

Механик лотдан дарёларда сувнинг оқиш тозлиги жуда катта ёки чуқурликлар 25 м дан ортиқ бўлганда фойдаланилади. Механик лотларда чуқурлик ўлчанганда хатолик анча катта бўлади. Улар ёрдамида ўлчанган ҳақиқий чуқурликни топиш учун киритиладиган тузатма(∆) манфий ишора билан борилади ва у қуйидаги ифода ёрдамида аниқланади:

(1.3)
бу орда а-сув þзаси билан лот туширилаётган нуқта орасидаги масофа, l-а = h_фик-D2= h_хақ., l-симнинг узунлиги, a<100 бўлса, тузатма киритмаймиз. Агар а>1 бўлса, тузатма қуйидагича аниқланади:
1) а га тузатма оламиз;
2) сув ости қисмига тузатма оламиз: l1-D1 = l2, l2-D2 = h_хақ.
Чуқурлик ўлчовчи эхолотлар амалий ишларда кенг қўлланилади. Эхолотнинг ишлаши ультратовуш импульсларининг вибратор-нур чиқарувчидан сув қатламига юборилиши ва тубдан қайтган импулсларни вибратор—қабул қилувчи томонидан қабул қилиниб олинишига асосланган. Ультратовуш импульсларининг босган йўли чуқурлик қийматига пропорционалдир.
Чуқурлик қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:


(1.4)
бу ерда: c—сувда товушнинг тарқалиш тезлиги, м/с; — импулсларни вибратор-нур чиқарувчидан ўзан тубига етиб бориб, вибратор қабул қилувчига, қайтиб келишга кетган вақт, с; l—вибраторлар орасидаги масофа, м; d—вибраторлар жойлашган чуқурлик, м.
Товуш тезлигининг сувда тарқалиши сувнинг ҳарорати ва шўрлигига боғлиқ. Чучук сувнинг ҳарорати 14°C бўлса, товушнинг тарқалиш тезлиги 1462 м/с га тенг.
Ўлчов ишларини бошлашдан олдин эхолот сувга туширилиб, сувнинг ҳарорати ва шўрлигига қараб, дала шароитида градуировка ишлари бажарилади.
Эхолотлар, яъни улüтратовуш усули билан чуқурликни ўлчаш аниқ натижа боради ва у ёрдамида чуқурликни қисқа вақт ичида жуда тез аниқлаш мумкин. Улар асосан денгиз, океан ва қисман кўлларда ишлатилади.
Дарёлар саёз бўлгани учун чуқурликларни ўлчашда бу асбоб қўлланилмайди. Эхолот билан 1 соатда 20 км гача бўлган масофадаги чуқурликни аниқлаш мумкин. Бироқ сувнинг лойқалиги, шўрлиги, харорати чуқурликни ўлчаш аниқлигига салбий таъсир қилади. Аниқликни ошириш мақсадида тузатма киритилади. Улüтратовушнинг сувда тарқалиш тозлиги 1 сок да 1462 м га тонг. Бу усулда хатолик 1 % дан ошмайди.