Gidroekologiya

 
Cho’kma loyqani zararsizlantirish 
 
Tozalash inshootlarining har bir bosqichida cho’kma loyqalar paydo bo’ladi. bu 
cho’kmalarni zararsizlantirish texnik jihatdan ancha murakkab, ammo sanitariya jihatidan  katta 
ahamiyatga ega.  
Cho’kmalarning asosiy qismi, ya’ni 60-70% i birlamchi tindirgichda 
cho’kadi. Birlamchi tindirgichdagi cho’kmalar 92,5-96% namlikni ushlab qoladi.
 
Cho’kmaning kamchiligi sekin qurishi, noxush hid tarqatishi va unda pashshalarning 
ko’payishi hisoblanadi. 1 gr.  ho’l cho’kmada milliardlab saprofit mikroblari bo’ladi. Ikkilamchi 
tindirgichlarda paydo bo’lgan cho’kma o’z tarkibida 99,2-99,6% namlik ushlaydi. Cho’kmaning 
hajmini kamaytirish uchun uni shibbalashga yuboriladi, unda cho’kmaning namligi 97-98% ni 
tashkil qiladi.Cho’kmalarning zararsizlantirish sutkasiga 10000 m
3
  dan ortiq suvni tozalaydigan 
inshootlarda amalga oshiriladi. Chiqindi suvlarni zararsizlantirish metantenk inshootlarida 
cho’kmani achitish yo’lib ilan amalgam oshiriladi. Metantenk silindr shaklidagi betondan qurilgan 
berk hovuz-rezervuar bo’lib, tagi konusga o’xshaydi. Metantenkka cho’kmalar birlamchi 
tindirgichlardan oqib keladi. Uning hajmi katta tozalash inshootlarida bir necha ming m
3
 ga yetadi. 
Metantenkning yuqori tomonida gumbazi bo’lib, unga metan gazini yig’ish uchun moslama 
o’rnatilgan. Gaz to’g’ridan-to’g’ri foydalanish uchun gazgolderga yuboriladi. Metantenkda 

---

 
89 
cho’kmaning achishi ikki davrda o’tadi. Birinchi davrda achish jarayoni nordon reaksiyali bo’ladi, 
bu achish anaerob mikroorganizmlar yordamida bo’lib, natijada ko’p miqdorda yog’ kislotalari, 
aminokislotalar, spirtlar, ammiak, vodorod sulfid hosil bo’ladi. cho’kmaning hajmi kamaymaydi, 
yomon hid chiqaradi va chiriy boshlaydi. 
Ikkinchi davrda birinchi davrda hosil bo’lgan kislotalar sekin-asta parchalanib, karbonat 
angidrid va metan gazlarini, shuningdek gidrokarbonatlar va karbonatlarni hosil qiladi. Natijada 
achish jarayoni o’zgarib ishqoriy tus oladi. Bu metanli yoki ishqoriy achish davri deyiladi. Birinchi 
davrda vujudga kelgan saprofit mikroblari yangi ishqoriy sharoitga moslashib o’zining faolligini 
yanada oshiradi. Patogen mikroorganizmlar nobud bo’ladi. 
Metanli achish jarayoni ikki xil temperaturada kech ishi mumkin. 25-37
°S mezofil va 40-
55
°S – termofil temperatura deyiladi. Sanitariya nuqtai nazaridan termofil jarayoni ancha ma’qul. 
Patogen mikroorganizmlar –  viruslarning o’lishi uchun mezofil sharoitda 14-15 kun, termofil 
sharoitda esa 6-7 kun kerak bo’ladi. Termofil sharoitda gelmint tuxumlari ham qiriladi. Gaz 
tarkibida 62-64% metan, 32-34% karbonat angidrid, 4% azot, oksigen va nitrogen bor. Metantenkka 
yuklanadigan cho’kma miqdori yuqorida ko’rsatilgan achish vaqtiga qarab aniqlanadi. Mezofil 
jarayonida har kuni metantenkka 6-7% cho’kma solinadi, termofil jarayonida esa 13-14% solinadi. 
Xuddi shuncha cho’kma metantenkdan chiqarib tashlanadi.