Geosiyosat asoslari

Uchinchi yo’nalishi - Janubi-Sharqiy yo’nalishidir. Bu yo’nalish KXDR, Koreya Respublikasi, Yaponiya, ASEANning l0 ta mamlakati, shuningdek Avstraliya, Yangi Zelandiya va Tinch okeanining janubi-g’arbiy qismidagi boshqa mamlakatlarni o’z ichiga oladi. Ushbu chiziq 6475 kilometr quruqlik va Xitoyning l8000 kilometrdan ortiq dengiz chegarasini anglatadi. Qo’shma Shtatlar va Yaponiya asosiy strategik sheriklar va raqiblar bo’lgan Xitoyning ushbu dengiz geosiyosiy yo’nalishi. Ushbu mamlakatlar ushbu geosiyosiy yo’nalishdagi vaziyatga katta ta’sir ko’rsatmoqda. Xitoy rahbariyatining fikriga ko’ra, hozirgi vaqtda Xitoy milliy xavfsizligiga tahdid soluvchi omillar shu yo’nalishda shakllanmoqda, shuning uchun dengiz geostrategiyasi mamlakatning eng ustuvor vazifasiga aylanib bormoqda.
Xitoy barcha davlatlar bilan tinch hamkorlikni 5 prinsipi asosida aloqalarni rivojlantiradi. Ular quydagilar:

• 
  davlatlar suverenitetini o’zaro hurmat etish;
  
• 
  davlatlarning hududiy yaxlitligi;
  
• 
  bir - biriga hujum qilmaslik;
  
• 
  davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik;
  
• 
  tenglik va o’zaro manfaatli hamkorlik.
  

Xitoy tashqi siyosatda quydagilarga amal qiladi:
a) xalqaro munosabatlarning barcha yo’nalishlari bo’yicha Xitoy mustaqil va erkin o’zining siyosatini tanlaydi;
b) Xitoy harbiy kuch va gegemoniyaga qarshi chiqadi. Davlatlar bloklariga yoki yirik derjavalar bilan hech qanday strategik aloqalar o’rnatmaydi;
c) Xitoyning tashqi siyosat maqsadlari xalqaro dunyo holatini yaratish va butun dunyoda tinchlik mavjudligini taminlash
XXRning takliflari va tashabbuslari xalqaro hamjamiyat tomonidan tobora keng ma’qullanmoqda va qo’llab-quvvatlanmoqda, Xitoyning jahonda yirik davlat sifatidagi o’rni, ahamiyati va rolini ma’qullagan va baholagan mamlakatlar soni kundan-kunga ko’payib borayotir. Bugungi kunda Xitoy dunyoning l6l davlati bilan diplomatik aloqalar o’rnatgan.
XXRning bugungi tashqi siyosati mamlakatning hozirgi ichki siyosati va strategik vazifalari bilan uzviy bog’liq. O’zgarishlarning mohiyati quyidagi qoidalarda aks etadi: Birinchi. Xitoy rahbariyati 25 yil mobaynida amalga oshirilgan “islohotlar va ochiqlik” siyosatining natijalarini sarhisob qilar ekan, faqat YaMMning miqdor ko’rsatkichlarini ko’paytirishga qarab mo’ljal olishdan voz kechdi. Yangi kurs bundan buyon ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uyg’un muhitini yaratishga yanada ko’proq e’tibor qaratilishini anglatadi.
Xitoy butun dunyoda kuzatilayotgan globallashuv jarayoniga uyg’un qo’shilishi, jahon iqtisodiy tizimidan o’rin olishga qaratilgan harakatlarini yanada faollashtirishi lozim. 200l-yilda XXR Butunjahon savdo tashkiloti (BST)ga qabul qilindi. Xitoy bozoriga AQSh eksportining 22%, Germaniya eksportining 28%, Yaponiya eksportining 32% to’g’ri keladi. XXI asrning dastlabki yillari Xitoy iqtisodiyoti uchun umuman olganda samarali bo’ldi.
20l4-yilda Xitoyning yalpi ichki mahsuloti l0 mlrd 360 mln AQSh dollarini tashkil etdi. 20l3-yilda Xitoy tashqi savdo aylanmasi 4.l6 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi. Xitoy elektronika va informatika ishlab chiqarish b o’yicha AQShdan keyin ikkinchi o’ringa chiqdi._Xitoy tashqi siyosati quyidagi asosiy belgilar bilan tavsiflanadi:

• 
  XXR barcha xalqaro masalalar bo’yicha o’z nuqtai nazari va siyosiy kursini mustaqil ravishda shakllantiradi;
  
• 
  u hech qanday ittifoqlarga qo’shilmaydi va yirik davlatlar yoki mamlakatlar bloklari bilan biron-bir strategik munosabatlar o’rnatmaydi;
  
• 
  gegemonizmga va kuch ishlatish siyosatiga qarshi chiqadi;
  
• 
  XXR tashqi siyosatining maqsadi butun dunyoda tinchlikni himoya qilish va mamlakatni modernizatsiya qilishga qulay shart-sharoitlar yaratuvchi tinch xalqaro vaziyatni yaratish hisoblanadi;
  
• 
  XXR barcha mamlakatlar bilan tinch-totuv mavjudlikning besh prinsipiga muvofiq munosabatlarni rivojlantirishga harakat qiladi;
  
• 
  “uchinchi dunyo” mamlakatlari bilan birdamlik va hamkorlikni mustahkamlash, qo’shni mamlakatlar bilan yaxshi qo’shnichilik do’stona munosabatlarini rivojlantirish Xitoy tashqi siyosatining tamal toshini belgilaydi.
  

XXR tinch-totuv mavjudlikning besh prinsipiga muvofiq xalqaro munosabatlar tizimini yaratish hamda yangi xalqaro siyosiy va iqtisodiy tartib o’rnatish taklifini ilgari surmoqda.
Xitoyni ichki siyosati uning tashqi siyosatini belgilashga ta’sir etadi, albatta. Bu to’g’rida to’xtalmay iloji yo’q. Xitoylashuvga qarshi globallashuv Xitoy iqtisodiyoti chet el sarmoyalariga jiddiy bog’langan. Mamlakatdagi taxminan 60% tovarlarni AQSH, Yevropa, Yaponiya, Tayvan va Koreyalarning yetakchi kompaniyalari ishlab chiqarmoqda. Jahonda faoliyat yuritayotgan 500 transmilliy korporatsiyadan 470 tasi Xitoyda ish yuritishadi. Bu korporatsiyalar o’z maxsulotlarini boshqa mamlakatlarga eksport qilib, XXRning tashqi savdosiga jiddiy ta’sir ko’rsatishadi. Ayni paytda ular Xitoy YIMning 37%ini tashkil etishadi.
Xitoy tovarlari dunyoni egallagani sari u import qiluvchi mamlakatlar iste’moliga qaram bo’lib boryapdi. Bunga yorqin misol qilib AQSH - Xitoy tovarlari uchun eng yirik bozor-mamalakat bo’lib, shuning uchun ham bu davlat bilan o’rnatilgan munosabatlar holati Xitoy diplomatiyasining bosh omiliga ayalanganligini keltirish mumkin. Amerika iste’mol bozoridan ayrilish natijasida Xitoy iqtisodiyoti keng miqyosdagi inqirozga yuz tutadi, chunki ulkan hajmdagi tovarlarni tezda boshqa bozorlarga qayta yo’naltirish jiddiy muammo bo’ladi. Ayni paytda Xitoy - ilg’or texnologiyalarni faol o’zlashtirayotgan mamlakat.Buyuk Britaniyaning o’zida 38 ming xitoylik talaba tehsil olmoqda. AQShda xitoylik talabalar soni bundan ham ko’p.
Zamonaviy Xitoyda Amerika bilan yaqin munosabat eng katta ahamiyatga ega. 2009 yildan beri ikki tomonlama munosabatlar Xitoy-Amerika strategik va iqtisodiy muloqoti deb nomlandi. Eng boshidanoq unda raqobat mavjud bo’lib, bu dunyodagi ikki yirik iqtisodiyiy derjavalar o’rtasidagi munosabatlarda muqarrar bo’lib, alohida yyetakchilik rolini talab qilardi. Bu bo’yicha Xitoy esa o’zining ko’p asrlik tarixi va madaniy an’analarini saqlab qoldi. AQSh esa uzoq tarixga ega bo’lmagan yuqori texnologiyali ishlab chiqarish, ilg’or ilm-fan va harbiy qudratga ega. Muhim farqlarga va bir qator murosasiz omillarga qaramay, mamlakatlar o’rtasida ikki tomonlama sheriklik davom etmoqda.
Ikki mamlakatning birlashishi va muvaffaqiyatli hamkorligiga hissa qo’shadigan sabablar va aksincha, munosabatlarga salbiy ta’sir ko’rsatadigan va ikki qudratli davlat o’rtasida kelishmovchilik manbai bo’lib xizmat qiladigan sabablar mavjud. Shubhasiz, ikki mamlakat uchun birlashtiruvchi rag’batlantirish, avvalambor, iqtisodiy va moliyaviy manfaatlarni hisobga olishdir.
Ikki mamlakatni birlashtiradigan asosiy omil bu Xitoyda o’zlarining ishlab chiqarishlarini Xitoyda joylashgan eng yirik trans milliy korporatsiyalarning (TMK) Xitoy bilan hamkorligi. Xitoyda joylashgan Amerika transmilliy korporatsiyalari uchun bu arzonroq ishchi kuchi bilan bog’liq bo’lgan arzonroq xarajatlarga ega mahsulotlarni olish bilan bog’liq va shuning uchun kompaniyalar narxlar farqi bo’yicha superprofitsiyalar olish imkoniyatiga ega. Garchi arzon ishchi kuchi mavjudligi endi Xitoyning asosiy xarakteristikasi emas. Taxminan 20l0-yildan buyon Xitoy ichki bozorining ulkan potentsial hajmi AQSh kompaniyalari uchun Xitoydagi diqqatga sazovor joy bo’ldi.
200l-yildan 20l7-yilgacha AQShdan Xitoyga tovarlarning eksporti qariyb 7 baravar, Xitoydan AQShga import 5 baravar, o’zaro tovar ayirboshlash hajmi 5,2 baravar o’sdi. Agar 200l-yilda AQSh va Xitoy o’rtasidagi tashqi savdo aylanmasi l2l,5 milliardni tashkil etgan bo’lsa, 20l7-yilda u 636 milliard dollarga yetdi (eksport - l30 milliard, import - 506 milliard)⁷⁸.
AQSh-Xitoy munosabatlaridagi salbiy omillardan “Tayvan masalasi”ni olish mumkin. Qo’shma Shtatlar orolga moliyaviy va harbiy yordam beradi⁷⁹. Taypey bilan hamkorlik Pekinni bezovta qilmoqda, shuningdek AQShning Yaponiya va Janubiy Koreya bilan iqtisodiy va harbiy sohadagi katta hamkorligi mavjud. Shuningdek, Vashingtonning ASEAN mamlakatlari bilan aloqalari va Janubiy Xitoy dengizining orollariga egalik qilish bo’yicha hududiy nizolarni qo’llab- quvvatlab turadi⁸⁰.
20l5-yilda Xitoy floti birinchi amfibik hujum platformasini oldi. Ushbu turdagi harbiy kemalar faqat Qo’shma Shtatlarda xizmat qiladi. AQSh dengiz kuchlarining G’arbiy Tinch okeanidagi harakatlariga qarshi "yaqin dengizlarda mudofaa" kontseptsiyasini amalga oshirish va XXRda "chet el manfaatlarini himoya qilish" uchun tegishli assimetrik imkoniyatlar, shu jumladan noyob qurol turlari mavjud. kemaga qarshi ballistik raketalar. AQSh qo’shinlarining mintaqaga o’tkazilishini to’xtatish uchun transport infratuzilmasiga qarshi kiber hujumlarni amalga oshirish salohiyati tobora ortib bormoqda. Xitoy yadro kuchlari juda muhim rivojlanish markazidir.
Ilgari, ba’zi taxminlarga ko’ra, Xitoyning Frantsiya bilan taqqoslanadigan yoki undan kichikroq bo’lgan yadroviy arsenali bor deb taxmin qilinar edi. Ammo XXR yadro kuchlarining miqdoriy va sifat xususiyatlari juda katta noaniqlik bilan o’ralgan.
20l9-yil may oyida chop etilgan Pentagonning XXRning strategik imkoniyatlari va harbiy rivojlanishiga oid hisobotiga ko’ra, Xitoyda 90 ga yaqin qit’alararo ballistik raketalar mavjud - (DF-4 va DF-5 / "Dongfeng-4" va "Dongfeng" - DF-3l va DF-3lA ("Dongfeng-3l", "Dongfeng-3lA"), shuningdek, eng yangi DF-4l ("Dongfeng-4l"). birinchi bo’lib 20l9-yil l-oktyabrda Pekindagi harbiy paradda namoyish etildi.
Ko’p sonli mega texnologik tashabbuslar Qo’shma Shtatlar va Xitoyning texnologik qarama-qarshilikka kirishganligini ko’rsatadi. Obamaning tabiatan xitoylarga qarshi bo’lgan uchinchi kompensatsiya strategiyasiga javoban, Xitoy Davlat rejalashtirish qo’mitasi 20l7-yilda "yangi avlod sun’iy intellektni rivojlantirish rejasini" qabul qildi va bu 2030-yilga kelib Xitoy ushbu sohada dunyoda yetakchiga aylanishi kerakligini ko’rsatmoqda. Xitoy ulkan davlat kompaniyalari orasidan milliy chempionlarni tarbiyalashga va ulkan resurslarni yuqori siyosiy rahbariyatning bevosita nazorati ostida cheklangan miqdordagi yutuqlarga yo’naltirishga pul tikmoqda.
Xitoy Sharqiy Osiyoda hukmronligini ta’minlaydigan va AQShning Sharqiy Osiyodagi harbiy salohiyatini cheklaydigan harbiy kuchlarni muntazam ravishda barpo etmoqchi. 2050 yilga kelib AQSh bilan global miqyosda harbiy tenglikka erishish vazifasi qo’yildi. Shu bilan birga, bir qator ekspertlarning fikriga ko’ra, Xitoy Sharqiy Osiyo singari birinchi darajali ta’sir zonalaridan, to’g’ridan-to’g’ri mojaroga kirishmasdan, shunchaki o’z harbiy qudratining doimiy o’sishini birlashtirib iqtisodiy ta’sir qiladi.
Shunday qilib, hozirgi bosqichda Xitoyning AQSh bilan munosabatlari juda jadal rivojlanib bormoqda va bu sheriklik, raqobat munosabatlaridir. Ta’kidlanganidek, XXR Vashington bilan o’zaro munosabatlarga katta ahamiyat beradi va bu sohadagi diplomatiyani ko’p jihatdan umuman Pekin tashqi siyosati uchun hal qiluvchi deb hisoblash mumkin. Bir-birlariga, shu jumladan AQShning 45-prezidenti D.Trampdan qilingan ba’zi hujumlarga qaramay, ikki mamlakat o’rtasidagi munosabatlar mustahkam poydevorga asoslangan.
Hozirgi bosqichda xalqaro maydonda, ichki siyosat sohasida ko’plab manfaatlar to’qnashuvi, ichki ishlarga aralashish, shuningdek xavfsizlikka tahdidlar o’zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirish bilan birlashmoqda. Xitoy geosiyosati maktabi o’ziga xos tarixiy, madaniy va falsafiy ildizlarga ega. G’arbning geosiyosatning hududiy da’volar uchun mafkuraviy vosita sifatida qarashlaridan farq qiladi.
Xitoyning geosiyosati qadim zamonlardan beri ko’proq chegaradosh hududlarga e’tibor qaratgan, ya’ni o’z chegaralari va o’z iqtisodiy makoniga bo’lgan munosabatlarni anglatadi, shuning uchun uning chegaralaridan uzoqda bo’lgan mamlakatlar va mintaqalar to’g’ridan-to’g’ri Xitoy bilan bog’liq deb hisoblanmagan.
Agar G’arb geosiyosati ushbu kosmosga kengayish ma’nosini anglatadigan atrofdagi kosmosga e’tiborni qaratgan bo’lsa, unda Xitoy geosiyosati faqat o’z xavfsizligi chegaralarini belgilash haqida gapiradi, bu mamlakat ichida to’g’ridan- to’g’ri tahdid shakllanmasligi kerak.