Geografiyasi

Yoqilg’i  issiqlik  elektr  stantsiyalari,  qora  metallurgiya    sanoatining 
dastlabki-cho’yan  eritish  (domna  pechida)  bosqichini  joylashtirishda  asosiy  rolь 
o’ynaydi.  Ammo  uning  ta’siri  har  doim  ham  yetakchi  kuchga  ega  emas.  Issiqlik 
elektrostantsiyalari  yoki  metallurgiya  zavodlari  iste’mol  rayonlarida  ham 
joylashtirilishi  mumkin.  Bunday  hol  neft  va  uning  mahsuloti  mazut,  tabiiy  gaz 
asosida  ishlovchi  issiqlik  elektr  stantsiyalarini  qurishga  taalluqli  (yoqilg’ining 
quvurlarda keltirilishi iqtisodiy jihatdan ma’qulroq) bo’ladi.  
Biroq  qora  metallurgiya  (cho’yan  erituvchi)  zavodlarini  joylashtirish 
qonuniyatlari bir xil emas. Ma’lumki, qazib olinadigan temir rudasining taxminan 
48-50  foizi  foydali,  bu  degan  so’z  ulardan  deyarli  shuncha  miqdorda  cho’yan 
olinadi.  Ammo  bu  «o’rtacha»  raqam  hamma  joyda  ham  bir  xil  emas-ayrim 
konlarda  temirning  qazib    olinadigan  rudadagi    ulushi  atigi  17-19  foizni  tashkil 
etadi. 
Bunday 
konlarga  Uraldagi  Qo’shqonor  yoki  Qoraqalpog’iston 
Respublikasidagi  Tebinbuloq  konlarini  misol  qilib  ko’rsatish  mumkin.  Bu 
yerlardan  qazib  olinadigan  rudani  bevosita  domno  pechlarida  eritib  bo’lmaydi, 
sababi unda kerakli mineraldan ko’ra foydasiz jinslar ko’proq. Shuning uchun bu 
ruda dastlab boyitilishi va uning tarkibidagi foydali mineralning hissasi oshirilishi 
kerak.  Boyitilgandan  so’ng  ruda  tarkibidagi  temirning  (rangli  metallar  uchun 
boyitish  jarayoni  ayniqsa  muhim,  chunki  ularning  rudalar  tarkibidagi  ulushi 
nihoyatda  past)  miqdori  bir  necha  barobar  ko’payadi.  Lekin  bu  bilan  ham  uning 
hissasi yetarlicha bo’lmaydi. Shu sababdan metallurgiya korxonalari ko’proq xom 
ashyo rayoniga yaqinroq joylashtiriladi.  
Yer  yuzida  «boy»  konlar  ham  yo’q  emas.  Jumladan,  Kursk  magnit 
anomaliyasi  (Rossiya)  doirasiga kiruvchi Belgorod  yaqinidagi konlarda  temirning 
rudadagi  ulushi  60-65  foizgacha  yetadi.  Binobarin,  bundan  qazib  olingan  xom 
ashyo  to’g’ridan-to’g’ri,  boyitilmasdan  domna  pechlarida  eritilishi  mumkin. 

---

185 
 
Shunday ekan, ularni tashib borish uchun transport xarajatlari va pirovard natijada 
eritilgan  cho’yanning  tannarxi  uncha  yuqori  bo’lmaydi.  Bu  esa  korxonalarni 
yoqilg’i (kokslanuvchi ko’mir) rayonida yoki unga yaqin joylarda qurishni taqozo 
etadi.  Qozog’iston  Respublikasidagi  Qaraganda  to’liq  tsiklli  metallurgiya 
kombinati  bevosita  ko’mir  havzasi  rayonida  joylashtirilgan,  Lipetsk,  Tula, 
Krivoy  Rog  kombinatlari  esa  xom  ashyo,  ya’ni  temir  rudasi  konlariga  yaqin 
qurilgan. 
Ba’zan metallurgiya zavodlari xom ashyo va yoqilg’i rayonlari o’rtasida 
joylashtirilgan,  chunki  mazkur  sanoat  tarmog’i  uchun  bu  ikki  omilning 
ahamiyati deyarli bir xil. Bunga yorqin misol bo’lib Cherepovetsk metallurgiya 
kombinati  (Rossiya  Federatsiasi)  xizmat  qiladi.  U  Pechora  kokslanuvchi 
ko’mir  havzasi  bilan  Kola  yarim  oroli  temir  rudasi  konlarining  taxminan 
o’rtasida  qurilgan.  Ammo  korxona  aniq  ikki  oralik  masofada  emas,  u  biroz 
g’arbga  "tortilgan",  sababi  Sankt-Peterburgning  yirik  mashinasozlik  sanoatini 
po’lat va prokatga bo’lgan extiyojini qondirishdir. Korxona yaqinida katta suv 
ombori ham bor. 
Shuningdek,  ko’mir  va  temir  rudasini  bir-biri  bilan  hududiy 
(mayatniksimon)  almashuvi  asosida  har  ikkala  rayonda  shakllangan  qora 
metallurgiya markazlari mavjud. Bu borada o’tgan asrning 30-yillarida amalga 
oshirilgan  Ural-Kuznetsk  kombinati  (UKK)ni  ko’rsatish  o’rinli.  Ushbu  dastur 
hududiy  ishlab  chiqarish  majmuining  dastlabki  ko’rinishi  bo’lib,  uni  hayotga 
tatbiq  etishda  ham  xom  ashyo  rayonida  —  Janubiy  Ural  temir  rudasi  konlari 
asosida (eng yirik Magnitogorsk metallurgiya kombinati), ham yoqilg’i rayoni 
—  Kuznetsk  toshkumir  havzasida,  ya’ni  Novokuznetskda  bunday  ulkan 
korxonalar bunyod etilgan edi. 
Ma’lumki,  Donetsk-Dnepr  bo’yi  rayoni  Ukraina  davlatining  asosiy 
yoqilg’i  va  qora  metallurgiya  bazasi  hisoblanadi.  U  ilgari  dunyoga  dongi 
ketgan  Uralni  allaqachon  orqada  qoldirib,  o’tgan  asrning  oxirgi  choragida 
kapitalistik asosda gurkirab rivojlangan, o’sha paytlarda Janubiy sanoat rayoni 
deb  atalgan  o’lkadir.  Hozirgi  davrda  bu  yerda  qora  metallurgiyaning  ikkita 
ixtisoslashgan  rayoni  shakllangan  bo’lib,  ular  bir-birlari  bilan  xom  ashyo  va 
yoqilg’i  almashuvi  negizida  ishlaydilar.  Bu  ham  bo’lsa  Donbass  va  Dnepr 
bo’yidagi bir guruh korxonalar uyushmasidir. Donbassda kokslanuvchi ko’mir, 
Dnepr  bo’yida  temir  rudasi  (Krivoy  Rog  havzasi)  bor.  Mazkur  mintaqada 
uchinchi, lekin oldingilarga qaraganda kichikroq metallurgiya rayoni, aniqrog’i 
markazi  ham  mavjud.  Bu  yerda  Mariupoldagi  korxonalar  birikmasi  nazarda 
tutilmokda. U Donbass ko’miri va Kerch yarim orolidagi  Qamishburun temir 
rudasi negizida ishlaydi.