Geografiyasi

moddiy  ishlab  chiqarish  –  ya’ni  sanoat,  qishloq  va  o’rmon  xo’jaligi,  qurilish, 
transport va aloqa (kommunikatsiya tizimi), savdo va umumiy ovqatlanish, moddiy 
texnika ta’minoti (logistika); b) nomoddiy yoki ijtimoiy-madaniy sohalar – ya’ni 
madaniyat,  ta’lim  tizimi,  sog’liqni  saqlash,  fan,  boshqaruv  uy-joy  va  kommunal 
xizmat, xizmat ko’rsatish (servis) va axborotlar tizimidir. 
Iqtisodiy  jihatdan  rivojlangan  mamlakatlar  tajribasi  shuni  ko’rsatmoqdaki 
XX  asrning  50-yillaridan  boshlab  ITI  ta’sirida  moddiy  sohalardagi,  chuqur  sifat 
o’zgarishlari  ijtimoiy-iqtisodiy  sohalar  taraqqiyotiga  yoki  iqtisodiyotning 
ijtimoiylashuviga  kuchli  ta’sir  etmoqda.  Natijada,  moddiy  sohalarga  nisbatan 
“murakkab – servis” sohalarining YaMM dagi hissasi uzluksiz ortib bormoqda. Bu 
jarayon  deyarli  barcha  bozor  iqtisodiyoti  mamlakatlari  uchun  xos  bo’lib  ishlab 
chiqarish  kuchlari  rivojlanishi  va  taraqqiyotida  hamda  ularni  mamlakatlar, 
mintaqalar va  xalqaro  ko’lamda  hududiy  joylashishida ham  o’zgarishlarni  yuzaga 
keltirmoqda. 
Ishlab  chiqarish  kuchlarini  rivojlantirish  va  joylashtirishning  asosiy 
tamoyillari: 

  ishlab  chiqarish  tizimlarini  xom-ashyo  manbaalari,  yokilg’i  va  energiya 
resurslar, iste’mol mintaqalariga yaqin joylashtirish; 

  yuqori  samarali  bo’lgan  tabiiy  resurslarni  o’zlashtirish  va  majmuali 
foydalanish tizimini barpo qilish; 

  mamlakat  va  mintaqalarda  ekologik  holatni  sog’lomlashtirish,  atrof-
muhitni  muhofaza  qilish  va  tabiiy  resurslardan  foydalanishning  samarali 
mexanizmini  ishlab  chiqish  va  amalga  oshirish,  tabiatdan  foydalanishning 
boshqaruv tizimini takomillashtirish; 

  xalqaro  kommunikatsiya  tizimlarini  rivojlantirish  va  qulay  geostrategik 
mavqeidan  samarali  foydalanish  asosida  xalqaro  mehnat  taqsimotidagi  ishtirokini 
chuqurlashtirib,  kengaytirib  borish  yaqin  va  uzoq  xorijiy  mamlakatlar  bilan 
aloqalarni rivojlantirish; 

  yirik shaharlarning haddan tashqari rivojlanishini tartibga solish, kichik va 
o’rta  shaharlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotini  tezlashtirish,  mintaqalarning 
ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  darajasidagi  tabaqalanish  jarayonini  boshqarish, 
iqtisodiyot  tarmoqlari  dasturlarini  ishlab  chiqish  va  amaliyotga  tadbiq  etishdan 
iborat. 

---

180 
 
XX  asr  50-yillarining  o’rtalaridan  boshlangan  ilmiy-texnika  inqilobi  ishlab 
chiqarish  kuchlarini  rivojlantirish,  hududiy  tashkil  qilishni  takomillashtirishning 
klassik  nazariyalariga  bir  qator  “tuzatishlar”  kiritdi.  Bunday  tuzatishlar:  a) 
sanoatning o’ta yangi tarmoqlari avvalo ilmiy tadqiqot va loyihalash-tajriba ishlari 
bilan chambarchas bog’liq “ilmtalab” sohalarning gurkirab rivojlanishi; b) qishloq 
xo’jaligi  ishlab  chiqarishning  sanoat  asoslariga  ko’chishi  –  agrosanoat 
majmuasining  (agrobiznes)  rivojlanishi;  v)  infrastruktura  sohalarining  milliy 
daromaddagi hissasining barqaror ortib borishi; g) ishlab chiqarish tizimini tobora 
transport-geografik  o’ringa  va  xom  ashyoga  bog’liqligining  qisqarib  borish 
jarayoni;  d)  ilmiy-tadqiqot  ishlari  va  loyihalash-tajriba  markazlari  rolining  ortib 
borishi;  j)  yuqori  malakali  mehnat  hissasining  tobora  keng  rol  o’ynashi;  z) 
ijtimoiy-ekologik omillar – ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi va joylashishida 
sezilarli  o’zgarishlarni  yuzaga  keltirmoqda.  Chunonchi,  70-yillarning  o’rtalaridan 
boshlab  ishlab  chiqarish  tizimidagi  o’zgarishlar  keng  sur’atda  “markazdan 
qochma”  yo’nalishi  (bir  mamlakat  va  jahon  xo’jaligi  doirasida)  va  sohil  bo’yiga 
to’planish negizida port-sanoat ishlab chiqarish majmualarining yuzaga kelishi va 
xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida katta o’rin tutishi bilan bog’liq.