Geografiyasi

Xom  ashyo  omili.  Tabiiyki,  barcha  mahsulot  xom  ashyosiz 
yaratilmaydi.  Ammo  ayrim  mahsulotlarni  olish  uchun  xom  ashyo 
boshqalariga  qaraganda  ko’proq  sarflanadi.  Shu  bois  bunday  mahsulotlarni 
ishlab  chiqarishga  ixtisoslashgan  tarmoqlar  va  korxonalar  mumkin  qadar 
xom ashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi. 
Sanoatning  ba’zi  tarmoqlari,  masalan,  tog’-kon,  o’rmon,  baliqchilik 
sanoati  korxonalarining  joylashuvi  xom  ashyo  bo’lmagan  rayonlarda 
rivojlanmaydi.  Bunday  sanoat  tarmoqlarining  joylashuvi  bevosita  foydali 
qazilmalar yoki tabiiy boyliklar geografiyasi bilan belgilanadi. Boshqa sanoat 
tarmoqlariniig  hududiy tashkil etilishi esa biroz murakkabroq tusga ega. Bu 
borada bir qator fakt va raqamlar keltirish o’rinli. Masalan, 1 t paxta tolasini 
olish  uchun  taxminan  3  t  xom  paxta,  1  t  paxta  yog’i  uchun  5  t  chigit,  1  t 
pista  yog’i  uchun  3  t  kungaboqar.  1  t  shakar  uchun  7  t  qand  lavlagisi 
ishlatiladi. Ushbu raqamlarni nisbiy (foiz) ko’rinishida berish foydadan xoli 
emas.  Chunonchi,  paxta  tolasining  oq  paxtadan  chiqishi  32—33  foiz,  paxta 

---

184 
 
yog’ining chigitdan olinishi 19-20, shakarni qand lavlagidan tayyorlash 14—
15  foiz  va  shunga  o’xshash.  Demak,  bu  korxonalar  xom  ashyo  rayonida 
yoxud unga yaqin maskanda joylashtirilishi shart. 
Mineral  o’g’itlar  ichida  kaliy  o’g’itini  ishlab  chiqarish  geografiyasi 
batamom  xom  ashyo  omili  bilan  belgilanadi,  chunki  uni  olish  uchun  ko’p 
mikdorda  kaliy  tuzi  sarflanadi.  Ayni  paytda  azot  (selitra)  o’g’itini  ishlab 
chiqaruvchi  korxonalar  ancha  "erkin"  joylashadi.  Mazkur  korxonalar  qora 
metallurgiya  markazlariga,  suv  manbalariga  yaqin,  neft  va  gaz  sanoati 
rivojlangan rayonlarda joylashtirilishi ham mumkin. 
Xom  ashyoga  asoslangan  sanoat  va  qishloq  xo’jaligi  tarmoqlarining 
geografiyasi  eng  avvalo  mamlakat  tabiiy  sharoiti    va  tabiiy  resurslar  joylanishi 
bilan  bog’liq.  Chunonchi,  qishloq xo’jalik  ekinlarini  hududiy  tashkil  etishda  suv, 
iqlim  va  tuproq  sharoitlari  katta  ahamiyatga  ega.  Ular,  ya’ni  namlik,  harorat  va 
tuproq agroiqlimiy resurslarni tashkil etadi.  
Xom  ashyo  omiliga  asoslanib  ishlab  chiqarishning  hududiy  tashkil  etish 
masalalari  tabiiy  boyliklardan  oqilona  foydalanish,  atrof-muhit  tozaligini  saqlash 
muammolarini  hisobga  olgan  holda  hal  etish  maqsadga  muvofiqdir.  Natijada, 
tabiiy  geografiya,  iqtisodiy  geografiya  va  ekologiyaga  oid  bilimlar  o’zaro 
muvofiqlashtiriladi.