Geografiyasi

1-mavzu:  Inson geografiyasining fanlar 
tizimida tutgan o’rni, tadqiqot ob’ekti va predmeti 
 
 
 

---

5 
 
1960-70  yillarda  geografiya  hududiy  tizimlar  haqidagi  fan  degan  qarashlar 
yuzaga  keldi.  Lyudvigu  fon  Bertalanfi  fikriga  ko’ra,  tizim  bu  doimo  o’zaro 
munosabatda  bo’lib  turadigan  elementlar  majmuasidan  iborat.  Yu.G.Saushkin 
iqtisodiy  geografiya  –  hududiy  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimlarning  shakllanishi, 
faoliyati  va  rivojlanish  jarayonlari  hamda  ushbu  tizimlarni  boshqarish  haqidagi 
fandir, deb ta’kidlagan. A.I.Chistobayev, M.D.Sharigin, V.V.Voronin va boshqalar 
iqtisodiy  va  ijtimoiy  geografiya  hududiy  ijtimoiy  tizimlarni  o’rganadi,  deb 
hisoblaydi. 
A.S.Soliyevning fikriga ko’ra, har qanday fan alohida fan sifatida faoliyat olib 
borishi  uchun  avvalo  u  o’z  tadqiqot  ob’ektiga,  o’zining  predmetiga  ega  bo’lishi 
kerak.  Bu  yerda  ob’ekt  serqirra  borliq,  hodisa  yoki  voqealar  bo’lib,  u  birgina  fan 
uchun emas, balki ko’p fanlar birikmasi uchun xizmat qiladi. Masalan: aholi ayni 
paytda,  iqtisodchilar,  demograflar,  etnograflar,  sotsial  geograflar  va  boshqa  fan 
vakillarini  qiziqtiradi.  Ammo  har  qaysi  fan  namoyondasi  aholini  o’z  tomonidan 
o’rganadi. Jumladan, iqtisodchilar uchun aholi, bu asosiy ishlab chiqaruvchi kuch, 
mehnat  qiluvchi  sub’ekt  sifatida  ko’riladi,  etnograflar  uchun  aholining 
qiziqtiruvchi tomoni uning milliy urf-odati, kiyinishi, an’analaridir. Demograf esa, 
aholini  biosotsial  kategoriya  sifatida  o’rganadi,  ya’ni  u  aholining  tabiiy  va 
migratsion ko’payishi  (tug’ilish,  o’lish, ko’chib  yurish),  nikoh, ajralish  va  boshqa 
tomonlarini  ilmiy  asosida  tahlil  qiladi.  Demak,  ob’ekt  keng  qamrovli  tushuncha, 
predmet  esa  nisbatan  tor  ma’noda  bo’lib,  u  shu    ob’ektning  qaysi  tomonini 
o’rganishini bildiradi. 
Inson geografiyasining ob’ekti bo’lib ishlab chiqarish kuchlari, ularni hududiy 
tashkil etish, hududiy sotsial-iqtisodiy tizimlar xizmat qiladi. Shubhasiz, bu ob’ekt 
bilan  iqtisodchilar  ham  shug’ullanishsa-da,  geograflar  asosan  hududiy  sotsial-
iqtisodiy  tizimlarni  (yoki  majmualarni)  turli  rayonlarda  ijtimoiy  va  hududiy 
mehnat  taqsimoti  jarayonida  vujudga  kelishi,  rivojlanishi  va  boshqarish 
qonuniyatlarini o’rganadi. 
Inson  geografiyasi  predmetining  asosini  ishlab  chiqarish  kuchlarining  turli 
darajadagi  tarmoq,  tarmoqlararo  va  hududiy  shakllanishi,  rivojlanishi  va 
boshqarilishini  takomillashtirishdan  iborat  jarayonlar  tashkil  qiladi.  Bu  jarayonlar 
nihoyatda  murakkab  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimlar  va  muammolarni  o’z  ichiga  oladi: 
tabiiy  muhit  va  tabiiy  resurslar  majmuasi,  aholining  demografik  xususiyatlari  va 
joylashish tizimlari –kichik qishloqdan (ovul) to urbanizatsiyaning eng rivojlangan 
shakllariga (megalopolis) qadar, mehnat resurslari, bandlik va ishsizlik, migratsiya 
jarayonlari,  moddiy  ishlab  chiqarishning  yetakchi  sohasi,  sanoat  va  uning 
tabaqalashgan  tog’-kon,  yoqilg’i-energetika,  metallurgiya  (qora  va  rangli), 
mashinasozlik,  kimyo,  o’rmon-tsellyuloza,  yengil,  oziq-ovqat  sanoati  tarmoqlari, 
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish majmuasi (ziroatchilik va chorvachilik), transport 
tizimi va uning mamlakat, mintaqaviy, xalqaro mehnat taqsimotidagi, integratsion 
aloqalarning  rivojlanishidagi  roli,  infratuzilmalar  majmuasi  (ishlab  chiqarish  va 
noishlab  chiqarish),  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar,  xalqaro  iqtisodiy  integratsiya 
hamda jahon xo’jaligi tarmoqlarini (mahalliy, mintaqaviy, xalqaro) hududiy tashkil 
qilish va ilmiy-texnika taraqqiyoti bilan bog’liq rivojlantirish, takomillashtirish va 
istiqboli, mintaqaviy va umumbashariy muammolardan iborat. 

---

6