Geografiyasi

Jahon  savdosi  tuzilishi.  Jahon  savdosining  ko’proq  dinamik  va  intensiv 
rivojlangan sektori bo’lib qayta ishlash sanoati mahsulotlari savdosi, ayniksa ilm-
fantalab  tovarlar  hisoblanadi.  Masalan,  fantalab  mahsulotlar  eksporti  yiliga  500 
mlrd.  dollardan  ko’proqni,  yuqori  texnologiya  mahsulotlari  ulushi  esa  sanoati 
taraqqiy etgan mamlakatlar eksportida 40 % ga yaqinlashadi.  
Mashina  va  uskunalar  bilan  savdo  qilish  roli  sezilarli  oshdi.  Sanoati 
rivojlangan mamlakatlar o’rtasida bu guruh tovarlari bilan savdoning kengayishi – 
muhim tendentsiyadir. Bu xildagi savdo-sotiqning o’sishi bilan ilmiy-texnik, ishlab 
chiqarish,  tijorat,  moliya-kredit  xarakteridagi  xizmatlar  keskin  ko’paydi.  Mashina 
asbob va uskunalar  bilan  faol savdo qilish, injeniring, lizing, konsalting, axborot-
hisoblash kabi yangi xizmat turlarini vujudga keltirdi. 
1980  yildan  2010  yilgacha  sanoati  rivojlangan  mamlakatlarda  mashina, 
asbob  va  uskunalar  eksporti  qariyib  4  marta  o’sdi.  Elektronika  va  elektron 
uskunalar  eksporti  ayniqsa  tez  sur’atlar  bilan  o’sayapti.  Butun  mashina,  texnika 
mahsulotlari eksportining 25 % uning ulushiga to’g’ri keladi. 
Xalqaro  savdoda tez rivojalanayotgan sohalardan biri kimyoviy mahsulotlar 
savdosidir.  Energiya  resurslari  va  xom  ashyo  iste’moli  talablarining  oshishi 
tendentsiyasi  kuzatilayotganini  ham  qayd  etish  lozim.  Ammo  xom  ashyo  bilan 
savdo  qilish  sur’atlari  jahon  savdosi  umumiy  o’sish  sur’atlaridan  ancha  orqada 
qolayapti.  Bu  qoloqlik  xom  ashyo  o’rnini  bosadigan,  foydalanish  ancha  tejamli, 
qayta ishlashga qulay materiallarni ishlab chiqarishga majbur qilmokda. 
Jahon savdosida oziq-ovqatga nisbatan talab kamaygani qayd etilmoqda. Bu 
ma’lum darajada oziq-ovqat ishlab chiqarish kengayganligi bilan bog’liq. 
XX  asr  birinchi  yarmida  (II-jahon  urushigacha)  va  undan  keyingi  yillarda 
jahon  savdosi  tuzilishini  ko’zdan  kechirar  ekanmiz,  biz  jiddiy  o’zgarishlarni 

---

133 
 
ko’ramiz.  Agar  yuz  yillikning  birinchi  yarimida  jahon  tovaraylanmasining  2/3 
oziq-ovqatga,  xom  ashyo  va  yonilg’iga  to’g’ri  kelgan  bo’lsa,  asr  oxiriga  kelib, 
tovaraylanmasining  1/4  qismi  to’g’ri  keladi.  Savdoda  qayta  ishlash  sanoati 
mahsulotlari 1/3 dan 1/4 ga o’sdi va nihoyat, XX asr oxirida mahsulotlari 1/3 dan 
ziyod o’sdi. Bu – mashinalar va uskunalar savdosidir.  
Xalqaro    tashkilotlar  (BMT,  XVF)  ma’lumotlariga  qaraganda,  1980  yildan 
2010 yilgacha xalqaro  savdo har yili o’rtacha 5 % dan o’sib borgan. 
Jahon  savdosining  tez  sur’atlarda  o’sishi  asosan  AQSh,  Italiya,  Kanada, 
Ispaniya,  Shuningdek  sanoati  taraqqiy  etgan  mamlakatlar  (Yaponiyadan  tashqari) 
Uzoq  Sharq  va  Lotin  Amerikasida  xo’jalik  kon’yukturasining  yaxshilanishi  bilan 
bog’liqdir. 
Jahon  savdosi  taraqqiyotida  alohida  mamlakatlar  rolini  qarab  chiqar 
ekanmiz, eng yirik eksportchi va importchi AQSh bo’lganini ko’ramiz.  AQShdan 
keyin  Germaniya  va  Yaponiya  borayapti.  Birinchi  yirik  savdo  mamlakatlari 
o’nligida  Frantsiya,  Buyuk  Britaniya,  Italiya,  Kanada,  Gollandiya,  Belьgiya 
(Lyuksemburg  bilan)  joy  olgan.  Butunjahon  savdo  tashkiloti  (BJST) 
ma’lumotlariga ko’ra, Rossiya eksportda 20 – va importda 25 – o’rinni egallaydi. 
Rossiya  umumiy  tashqi  savdo  hajmi  bo’yicha  16–o’ringa  chiqdi.  Eksportning 
dinamik  taraqqiyoti  bo’yicha  Xitoy,  Singapur,  Chili  va  Finlyandiyada  sezilarli 
o’sish ko’zga tashlanayapti. Markaziy va Sharqiy Yevropa yaxlit mintaqa sifatida 
eksport  sur’atlari  bo’yicha  Osiyodan  keyin  2–o’rinni  egallaydi.  Jahon  savdosida 
kechayotgan  jarayonlarni  tahlil  qilar  ekanmiz  liberilizatsiya  uning  asosiy 
tendantsiyasidir.  Bojxona  poshlinalari  darajasi  sezilarli  pasayishi  ro’y  berdi, 
ko’plab  cheklovlar,  kvotalar  va  boshqalar  bekor  qilindi.  Ammo  biroq,  bir  kator 
muammolar  mavjud.  Asosiylaridan  biri-iqtisodiy  guruhlar  darajasida  protektsion 
tendentsiyaning avj olishi, ko’p sohada bir-biriga qarshi turuvchi mamlakat savdo-
iqtisodiy bloklari. 
Savdo  –  iqtisodiy  bloklar  tashkil  qilishda  birinchi  bahosiga  ko’ra,  bugungi 
kunda  ushbu  hududlar  doirasida  jahon  savdosining  42  %  amalga  oshirilgan. 
Ko’proq  taniqli  hududlar  orasida  Yevropa  erkin  savdo  assotsiatsiyasi  (EESA), 
Yevropa  Ittifoqi  (EI),  Shimoliy  Amerika  erkin  savdo  hududi  (ShAESH),  Osiyo-
Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik (OTIH) tashkiloti va boshqalar bor.  
Bundan  tashqari,  davlat  organlariga  o’zida  bor  narsani  chetdan  sotib  olish, 
ishlab  chiqarishda  milliy  xom  ashyoning  ma’lum  qismidan  foydalanish  tartibi, 
temir  yo’llar,  portlarni  ajnabiylar  uchun  taqiqlab  qo’yishda  xom  ashyo 
cheklashlarining boshqa shakllaridan foydalanish mumkin. 
Protektsion  choralar  tizimida  eksportni  rag’batlantirishning  davlat  vositalari 
ham  muhim  rolь  o’ynaydi.  Hozirgi  zamon  sharoitida  turli  shakldagi  moliyaviy 
imtiyozlar  tizimi 
shakllangan.  Ular  tashqi  va  ichki  bozorda  milliy 
eksportchilarning  raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan. Ularga quyidagilarni 
kiritish mumkin: