Geografiyasi

Transport xizmati ko’rsatish xalqaro bozori. Xalqaro iqtisodiy aloqalarni 
amalga  oshirish  chog’ida  transport  yuklar,  yo’lovchilar,  bagajlarni  tashishni 
ta’minlaydi.  Xuddi  shular  ikki  va  ko’proq  milliy  davlatlar  o’rtasida  transport 
operatsiyalarini tashkil qiladi.  
Xalqaro savdoda tovarlarni yetkazib berish jarayoni qo’yidagilarni o’z ichiga 
oladi:  

  tovarni  eksportchi  mamlakatlar  ichkarisida  chegara  punktigacha  yoki 
mazkur mamlakatlar portigacha tashib berish;  

  tovarni  chegara  punktidan  (portdan)  importer  mamlakat  ichki  iste’mol 
punktigacha yetkazib berish; 

  tranzit (uchinchi mamlakat orqali) yoki agar tovarni eksportchi mamlakat va 
importchi mamlakat umumiy  chegaralarga ega bo’lishmasa dengizda tashib 
beriladi.  Transport  operatsiyasi  agar  ular  tranzit  yoki  dengiz  yo’li  bo’lib 
tashish bilan bog’liq bo’lsalar xalqaro hisoblanadi. 
 Xalqaro  transport  xizmatlari  xalqaro  transport  bozorida  sotiladi  va  sotib 
olinadi,  qaysikim,  transport  turi  tashiladigan  yuklar  xili,  Shuningdek  xududiy 
xususiyatlarga  ko’ra  farqlanadi.  Xalqaro  transport  aloqalar  to’g’ridan  –to’g’ri 
(ortish  -tushirishsiz),  to’g’ridan  –to’g’ri  va  aralash  (turli  transport  xillaridan 
foydalanish bilan, ammo  yagona transport xujjati bilan), aralash (ikki va ko’proq 
transport turidan foydalanib) shaklda bo’ladi. 
 Xalqaro  transport  xizmatlari  nafaqat  bevosita  tashish  faoliyati,  balki  bir 
qator  yo’l  –yo’lakay  operatsiyalar  hamdir  (yukni  yaqindagi  yuk  terminaligacha 
eltish – port, temiryo’l tuguni va boshqalar; yukni qayta yuklash, tashiladigan yuk 
va  tovarlarni  bagajlarni  tushirish;  oraliq  manzillarda  vaqtincha  saqlash,  uni 
qo’riqlash,  xujjatlarni  qayta  rasmiylashtirish,  ba’zan  sug’urtalash).  Transport 

---

139 
 
magistral  turlariga  to’lovlar  bilan  bog’liq  va  yo’l  –yo’lakay  operatsiyalarga 
to’lovlar xarajatlari yuk egasining transport sarflarini tashkil qiladi. 
 Xalqaro  transport  jarayonlarida  firma  –  yuk  egasi  va  tashuvchi  firmalar 
ishtirok  etishadi,  qaysikim  o’rtalarida  tashishga  shartnoma  tuziladi.  Transport 
operatsiyalarida  yuk  egasidan  tashqari  stividorlar  –  firmalar  (yuk  terminallari 
operatorlari) ishtirok etishdi. Ular bilan xizmat ko’rsatishga firmalar ekspeditorlari 
ham    shartnoma  tuzadilar  (ayrim  mamlakatlarda  ekspeditorlar  fraktov  agentlar, 
komissionerlar,  brokerlar  va  h.k.  deb  ataladilar).  Shartnoma  bo’yicha  yuk  egasi 
ekspeditori  vositachi  ekspeditorga  uning  aytilgan  yuki  bilan  operatsiyalarni  aniq 
bajarishni  topshiradi:  ortish  –tushirish,  yuklarni  saqlash,  yuk  va  bojxona 
xujjatlarini  rasmiylashtirish,  stividorlar  va  tashuvchilar  bilan  hisob  –kitob,  sudlar 
va arbitirajlarda va boshqalarda o’zining tijoriy  manfaatlarini himoya qilish. Yuk 
egasi firma ekspeditori yoki bosh ekspeditor bilan bevosita shartnoma tuzishi ham 
mumkin. Ular butun tashish tashkiliy ishlarini o’z zimmalariga olishadi. 
 Hozirgi  zamon  transport  tarmog’i  va  transportda  tashish  tuzilmasi  jahon 
iqtisodiyoti  rivojlanishi  jarayonida  vujudga  keldi  va  xalqaro  mehnat  taqsimotida 
o’z  navbatida  ko’rsatilgan  jarayonlarda  faol  rol  o’ynaydi.  Umumiy  tendentsiya 
shundan iboratki, xalqaro yuklarni tashish xalqaro savdoga nisbatan sust o’sayapti. 
Chunki  tashiladigan  xom  ashyo  hajmi,  ayniqsa  neft,  sust  o’sayapti  yoki  umuman 
o’smayapti.  Material  talab  ishlab  chiqarish  xom  ashyo  manbaiga  qarab 
ko’chayapti. Transport tarmog’i ortayapti, ammo transport har xil turlari bo’yicha 
notekis bo’layapti. Umumjahon ichki yalpi mahsulot – (IYaM)da transport ulushi, 
ayniqsa rivojlangan mamlakatlar IYaM da qisqarayapti xuddi shunday bu tovarlar 
narxini  tashkil  etuvchi  transport  kattaligiga  ham  taaluqli  (1990  yillarda  6%ga 
yaqin). 
 Xalqaro  transport  infratuzilmasi  transport  terminallari  qo’shilgan  holda 
ko’pincha davlat hisobiga yaratiladi va davlat tomonidan nazorat qilinadi. Xususiy 
temir va avtomobil yo’llari mavjudligi umumiy qoidalarga zid kelmaydi. Boshqa 
tomondan,  transport  vositalari  odatda  xususiy  mulkdir,  transport  xizmatlari 
bozorida deyarli xususiy kompaniyalar xizmat ko’rsatadi. Bunga qo’shimcha qilib 
aytish  mumkinki,  xalqaro  tashish  va  xalqaro  transport  yo’li  ichki  yo’llardan 
aloqada emas, va o’sha bitta transport firmasi ham ichki ham xalqaro tashish bilan 
shu g’ullanadi. Xalqaro tashish mintaqaviy regional va umumjahon darjasida ko’p 
tomonlama  bitimlar  bilan  tartibga  solinadi.  Bu  sohada  ko’p  sonli  (100ga  yaqin) 
davlatlararo  tashkilotlar,  shu    jumladan  BMT  ixtisoslashgan  organlari:  Xalqaro 
dengiz  tashkiloti  (International  Maritime  Organisation  –  IMO,  IMO)  va  xalqaro 
fuqaro  aviatsiyasi  bo’yicha  tashkilot  (International  Civel  Aviation  Organisation, 
ICAO, IKAO) faoliyat ko’rsatayapti. 
 Jahon  transport  tarmog’i  doimiy  ravishda  o’sayapti,  lekin  transport  turlari 
bo’yicha bir tekis emas. Qaysikim yuk tashish tuzilmasida o’zgarishlar va ilmiy –
texnik  progressda  aks  etadi.  Masalan  BMT  ma’lumotlariga  ko’ra,  XX  asrning 
ikkinchi  yarmida  temiryo’llar  tarmog’i  va  ichki  suv  yo’llari  hatto  qisqargan. 
Avtomobil  yo’llari  uzunligi  ikki  barovar  ortgach,  havo  yo’llari  esa  3  –marta 
o’sgan.  Ayni  paytda  neft  quvuri    va  neft  mahsulotlarini  tashish  4,2  marta 
ko’paygan, magistral gazoprovodlar esa 6,5 martaga oshgan. 

---

140 
 
 Jahon transport yuk aylanmasi tuzilmasi 2000 yilda 49 trln. t/km.ga yetgan. 
Shu    yo’nalishda  transport  tarmog’i  uzunligi  o’zgarayapti:  temiryo’l  transporti 
salmog’i  pasaymoqda,  dengiz  transporti  salmog’i  mana  30  yildirkim  61-62% 
darajada saqlanib turibdi. Qolgan transport turlari salmog’i ortayapti. 1990 yillarda 
transport  turlari  bo’yicha  yuk  oboroti  tarkibida  printsipial  o’zgarishlar  ro’y 
bermadi. Temiryo’l va avtomobil  transporti o’rtasida kuchayib borayotgan raqobat 
o’ziga diqqatni tortayapti. Bunda avtomobil transporti g’olib chiqmoqda. 
 Xalqaro  yuklarni  tashishda  taraqqiyot  sur’atlari  susaygan  bo’lsada,  dengiz 
transporti  hamon  yetakchilik  qilib  kelmoqda.  So’ngi  yillarda  dengizda  yuklarni 
tashish 3,7 dan 5,1 mlrd. tonnagacha o’sdi, neft va neft mahsulotlari tashish hajmi 
43%ni tashkil qiladi. Bosh yuklarni tashish tezroq o’sayapti, ayniqsa konteynerda 
tashish jadal tus olayapti. Aloxida axborot xizmatlari ma’lumotlari bo’yicha jahon 
savdo dengiz floti 29,1 mingta kemaga ega bo’lgan. Ularning umumiy  tonnaji 776 
mln. dedveytni tashkil qilgan holda, 32% tankerlarga to’g’ri kelgan, 34% balkerlar 
va qolganlari – bosh yuklar kemalari va boshqa tipdagi kemalardir. Yirik kemalar 
egalari –Gretsiya (17,6% tonnaj), Yaponiya (12,7%), Norvegiya (7,7%), AQSh va 
Gonkongdir.  Birinchi  o’nlikka  Shuningdek  Xitoy,  Koreya,  Buyukbritaniya, 
Germaniya, Shvetsiya kiradi. Tonnaj bo’yicha Rossiyaga dunyoda 13 o’rin tegishli 
(2,1%).  Ammo  biroq  42%  barcha  kemalar  (58%  jahon  tonnaji)  ochiq  kemachilik 
registridagi mamlakatlar bayrog’i ostida suzadi. Boshqacha aytganda, ular «qulay» 
yoki  «arzon»  bayroqlar  bilan  suzadi.  Qulay  bayroqlar  kema  egalariga  soliqlar, 
mehnat  haqi  va  boshqa  parametrlar  bo’yicha  xarajatlarni  minimallashtirish 
imkonini  beradi. YuNKTAD  ochiq kemachilik  registriga  Liberiya, Panama,  Kipr, 
Singapur,  Bermud  orollari  va  Bagam  orollari  hamdo’stligini  kiritadi.  Ammo  bu 
o’ziga xos soliq gavanalari ro’yxatiga boshqa mamlakatlarni ham kiritish mumkin. 
Ochiq  kemachilik  registri  mamlakatlar  orasida  birinchi  o’rinda  Panama  (16,3% 
jahon tonnaji), Liberiya (12%), keyingi o’rinlarda Malta, Bagam va Kipr turibdi. 
 Texnologiyalar  bilan  xalqaro  savdo  qilish.  Texnologiyalar  bilan  xalqaro 
savdo  –  tijoriy  asosda  xorijiy  kontragentga  ilmiy  –texnik  faoliyat  natijalarini 
yetkazib berishdir. Bular nafaqat ilmiy, balki amaliy tajriba boyliklari hamdir. 
 Texnologiyalar  bilan  xalqaro  savdo  ob’ektlari  bo’lib,  intellektual  faoliyat 
natijasida buyumga aylantirilgan va buyumga aylantirilmagan shakllar hisoblanadi 
va  bu  shakllar  o’rtasida  aniq  chegeralar  yo’q.  Xalqaro  texnologiya  bozori 
sub’ektlari sifatida davlat, oliy o’quv muassasalari va ilmiy tadqiqot tashkilotlari, 
turli  firmalar  va  fondlar,  Shuningdek  jismoniy  shaxslar  –ixtirochilar,  olimlar 
chiqishi  mumkin.  Texnologiya  intellektual  mulk  qismi  hisoblanadi  va  tegishli 
tarzda  milliy  qonunchilik  va  xalqaro  bitimlar  bilan  qo’riqlanadi.  BMT  tizim 
maxsus muassasa –Butunjahon intellektual mulk tashkiloti (World Intellectuyal 
Property  Organisation,  WIPO,  VOIC)  faoliyat  ko’rsatadi.  U  ko’p  sonli 
konventsiyalar, shartnomalar va davlatlar ittifoqiga tayanib ish yuritadi. 
 
Texnologiyalar  almashinishida  quyidagi  bosh  xillarni  ajratish  mumkin: 
Ixtiro shaklidagi bilim va tajriba sanoat nusxalari, tovar belgilari, foydali modellar. 
Ixtirolar, ularni muallifligi va monopol huquqidan foydalanishni mustahkamlovchi 
davlat  guvohnomasi  –patent.  Patent  faqat  berilgan  mamlakatida  amal  qiladi, 
Shuning  uchun  chet  el  patetntligi  keng  tarqalgan.  Agar  patent  egasi  patentdan 

---

141 
 
foydalanmasa,  uni  sotishi  yoki  litsenziya  bitimga  asosan  foydalanishiga  ruxsat 
berishi mumkin. Chet ellik kontagentga litsenziya berish xalqaro litsenziyalash deb 
ataladi.