Географияси Тошкент 2006 Ўзбекистон Республикаси

Амударё ва Сирдарё ҳақида маълумот

Дарёлар ҳавзалари	Ўртача йиллик сув сарфи,м^3Ғс	Йиллик оқим ҳажми, км ^3Ғ йил
		Ўртача	Энг кўп	Энг кам
АМУДАРЁ
Панж	1140,0	35,0	49,10	27,66
Вахш	661,0	20,8	28,6	16,2
Кофирниҳон	187,0	5,89	9,81	4,09
Сурхондарё, Шерободдарё	127,0	4,0	5,71	2.44
Қашқадарё	49,6	1,56	2,72	0,897
Зарафшон	169,0	5,32	6,86	3,81
Ҳаммаси	2332,6	73,57	100,8	55,1
СИРДАРЁ
Норин	448,0	13,8	23,4	8,17
Фарғона водийси	405,8	12,8	24,6	6,35
Туркистон тизмаси	4,63	0,303	0,446	0,225
Оҳангарон	38,5	1,22	3,04	0,577
Чирчиқ	248,0	7,82	14,5	4,53
Калас	6,67	0,21	0,507	0,088
Арис	64,2	2,02	4,91	0,35
Қоратоғ тизмаси	21,1	0,663	1,61	0,11
Ҳаммаси	1242,9	38,84	72,67	20,4

Орол денгизи ҳавзасида сувнинг асосий истеъмолчиси Ўзбекистон ҳисобланади. Ўртадаги дарёлар сувидан давлатлараро келишувига кўра, Ўзбекистонга йилига 43-52 км³ сув ажратилади.

Ўзбекистонда ишлатиладиган ялпи сув миқдори 62-65 км³ га тенг. Бунинг 25 км³ Амударёдан, 11 км³ эса Сирдарёдан олинади. Қолган қисми кичик дарё ва сойлар ҳамда ер ости сувлари ҳисобига тўлдирилади.
Ўзбекистонда 1988 йилда 54777 млн м³ тоза сув ишлатилган. Бунга 6630 млн м³ қайта ишлатилган сувни қўшсак, жами 61407 млн м³ сув сарфланган. Шундан 85 % и қишлоқ хўжалик мақсадларида, 11 % и саноатда ишлатилган. Республикамизда ишлатилган тоза сув миқдори 1990 йилда 52,4 км³ ни, 1992 йилда- 53,8 км ³ ни ташкил этган.
Республикада ер ости сувлари заҳираси 19 км ³ . Шундан 52 % и халқ хўжалигида ишлатилмоқда. Бунинг 3,43 км ³ хўжалик мақсадларида, 0,74 км ³ –обикор деҳқончиликда, 2,5 км³ дренаж ишларида фойдаланилмоқда.
Сув ресурсларидан фойдаланишда йўл қўйилган камчликлар йирик муаммоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Булар: Орол денгизи муаммоси, дарё қайирларида тўқай экосистемаларининг деградацияси, дарё сувларининг ифлосланиши ва камайиб қолиши, зовур, ташлама кўлларнинг вужудга келиши, ер ости сувларининг ифлосланиши, зовур сувларини чучуклаштириш, тозалаш ва улардан яна суғоришда фойдаланишни ташкил этиш.
Музликлар.
10.(карта ледника Узбекистана)

Ўзбекистондаги нам келтирувчи шамолларга рўпара бўлган баланд тоғ ёнбағирларида йилига 1000 мм гача ёғин тушади. Баланд тоғларда асосан қор ёққанлиги учун бу ёққан қорнинг ҳаммаси ҳам шу йили эриб улгура олмайди ва бир қисми кейинги йилларга қолиб кетади. Шу тарзда тўпланиб қолган эски қор уюмлари кўп вақт ўтиши билан зичлашиб, музликларга айланади. Шунинг учун Ўзбекистонда иқлим қурғоқчил бўлса ҳам унинг тоғларида музликлар вужудга келади. Ўзбекистон тоғларида 547 та музлик бор, лекин булар кичик музликлар. Уларнинг умумий майдони 332,2 км². Республикадаги энг йирик ҳисобланган Аютор-3 музлигининг майдони 3,8 км², у Тошкент вилоятида жойлашган, Қашқадарё вилоятидаги Северцев музлиги майдони эса 2,6 км² , тенгдир.

Писком дарёси ҳавзасида А.Расулов, Ф. Ҳикматов, Д.Айтбоев маълумотларига кўра, 250 та музлик ҳисобга олинган, уларнинг умумий майдони 127,8 км² ни ташкил этади. Аютор музлиги шу ҳавзада жойлашган. Писком ҳавзаси музликларининг 97% кичик музликлар бўлиб, ҳар бирининг майдони 2 км ² дан, узунлиги эса 1-2 км дан ортмайди. Писком ҳавзасидаги музликларнинг сув заҳираси 4,7 км³ га тенгдир.
Чирчиқ дарёсининг катта ирмоқларидан яна бири-Чотқол ҳавзасидаги музликлар ҳам асосан кичик музликлар бўлиб, уларнинг сони 124 та, майдони эса 51,2 км² га тенгдир.
Ўзбекистон тоғларида музликлар кам бўлса ҳам уларда (3000-3500 метрдан юқорида) кўплаб мавсумий қорликлар ҳосил бўлади. Улар Ўзбекистондаги кўп дарёларнинг тўйинишида муҳим ўрин тутади, чунки баланд тоғлардаги қор экинларни суғоришга кўп сув зарур бўлган ёз ойларида эриб, дарёларни сув билан таъминлаб туради.
Кўллар ва сув омборлари. Ўзбекистонда кўллар нисбатан кам, улар республикамиз ҳудудида нотекис тақсимланган. Кўлларнинг аксарияти кичик кўллар бўлиб, улар кўпроқ дарё водийлари ва дельталарида, воҳалар атрофида жойлашган. Ўзбекистоннинг текислик қисмида кўллар сувга сероб тоғларга яқин ҳудудларда жойлашган. Республиканинг чўл текисликларида кўллар деярли учрамайди.
Ўзбекистоннинг тоғли қисмида кўллар кўп, лекин улар тоғларда ҳам нотекис тақсимланган. Кўллар асосан 2000-3000 метр баландликларда, айниқса 3000 м дан юқорида кўп учрайди (3-жадвал)
Ўзбекистоннинг текислик қисмидаги кўлларнинг кўпчилиги унча чуқур бўлмаган оқмас кўллар бўлиб, уларнинг сатҳи, сув ҳажми, сони йиллар давомида ўзгариб туради. Масалан, Амударё дельтасида 60 чи йилларнинг бошида 2600 га яқин кўл бўлган. Дельтага етиб келадиган дарё сувларининг етишмаслиги ва эрозия базисининг пасайиши натижасида уларнинг сони мунтазам камайиб борган ва 1985 йилга келиб 400 тага тушиб қолган.

3-жадвал