Географияси Тошкент 2006 Ўзбекистон Республикаси

Дарёлар сувининг ҳарорати ва музлаш ҳодисалари Дарёларда сувнинг музлаши ва унинг давомийлиги, сув организмларининг яшай олиши ва кўпайиши, дарё сувидан истеъмолда, халқ хўжалигида фойдаланиш жиҳатдан сувнинг ҳароратига боғлиқ бўлади. Ўзбекистоннинг тоғлик қисмида дарё сувининг кўп йиллик ўртача ҳарорати дарёларнинг доимий қор ва музликлардан чиқавериш жойларида 0⁰ атрофида бўлса, уларнинг текисликларга чиқиш жойлари яқинида 10-12⁰, текисликдаги қисмларида 14-15 ⁰ га тенг, айрим жойларда ундан ҳам юқори бўлиши мумкин.
Сувнинг ўртача кўп йиллик ҳарорати дарёлардаги сув ҳажмига, дарёларга тушаётган ер ости сувларининг миқдори ва ҳароратига, сув ҳарорати ўлчанаётган жой хусусиятига боғлиқ бўлади. Тоғ дарёларида оқиш томон сув ҳарорати ортиб борса, текисликлардаги жанубдан шимолга оқадиган йирик дарёларда маълум жойгача сувнинг исиб бориши, сўнгра совуши кузатилади. В.Л.Шульц ва Р.Машрапов маълумотларига кўра, Амударёда сувнинг кўп йиллик ҳарорати Термиз шаҳри ёнида Қ13,4⁰, Карки шаҳри ёнида Қ 14,6 ⁰ Тўрткўл шаҳри ёнида эса Қ 12,4 ⁰ га тенг. Республикамиз дарёларида суви асосан июлда, камроқ августда энг илиқ бўлса, январь ойида ва камроқ декабрь ойида энг совуқ бўлади. Дарёлар суви ҳароратига антропоген омиллар ҳам таъсир кўрсатабошлади. Масалан, Чорвоқ сув омборида 2 млрд. м³ гача сув тўплаш мумкин. Унинг майдони 40,3 км², ўртача чуқурлиги 49,4 м, энг чуқур ери 148 м. Сув омбори қор-муз сувларидан тўйинадиган дарёлар турига кирадиган Чотқол, Писком, Кўксув дарёлари ҳисобига (96 %) ва 20 дан ортиқ сойлар ҳамда ёғин-сочин (1%) ҳисобига тўйинади. Йилда йиғилган сувнинг 95% и гидроузелдаги сув чиқарадиган иншоотлардан чиқариб юборилади. Улар баландлиги 168 метрли тўғоннинг энг паст қисмига ўрнатилган. Шу сабабли сув омборидан анча совуган сув чиқади. Унинг ҳарорати сув омборига қуйилаётган дарёлар суви ҳароратидан ҳам паст. Бу сув билан суғорилаётган экинларнинг пишиб етилиши бироз кечикади. Қишга томон ҳавонинг совуб бориши ва сув ҳароратининг 0⁰ га қадар тушиши натижасида дарёларда сув музлаши рўй беради. Ўзбекистоннинг тоғли қисмида дарёлар ўзани нишаби катта бўлганидан тез оқади, ўзани тошлоқ, серостона бўлади. Шунинг учун улар музламайди, фақат шовуш (сув ичида ҳосил бўладиган ва сўнгра сув бетига қалқиб чиқадиган музлар)оқади. Сувнинг ёппасига музлаши сув секин оқадиган кенг водийларда кузатилади. Амударё ва Сирдарё каби жанубдан шимолга оқадиган дарёларнинг текисликда оқадиган ўрта ва қуйи қисмида сувнинг ёппасига музлашига шароит мавжуд.
Республикамизнинг асосий дарёларида кузатиладиган музлик ҳодисалари, уларнинг турлари ва дарё бўйлаб тақсимланиши ҳамда давом этиш вақтлари бир-биридан фарқ қилади. Масалан, Амударёнинг юқори оқимида сув музлаши айрим йиллардагина кузатилади ва қисқа вақт давом этади. Дарё қуйи оқимига тамон сув музлаш даври узоққа чўзилади. Сувнинг музлаши ўртача ҳисобда Термиз яқинида йилига 4 кун, Нукус шаҳри ёнида 68 кун давом этади.
Сирдарё Фарғона водийсида камдан-кам йилларда ва фақат муз тиқилган жойлардагина туташ музлайди.