Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

Mavzu Muzliklarning gidroekologik xususiyati va muhofaza qilish choralari. - 2 soat
Ko’rgazmali qurollar va jihozlar: Yer yuzining eng yirik muzliklari haqida jadval materiallari, muzliklarning rivojlanishi to’g’risidagi rasmlar, muz qatlamlari va muzlik tiplarining rasmlari, kompyuter, proyektor, albom, qalam, chizg’ich.

O’rganish tartibi.

Qor chegarasi (chizig’i) deb shunday balandlikka aytiladiki, bu balandlikda qattiq yog’inlarning yillik kelimi ularning yillik sarfiga tepa-teng bo’ladi. Ya’ni, yilliga qancha qor yog’sa, shuncha eriydi. Bu chegaradan pastda yil davomida erib ketishi mumkin bo’lgan qordan ko’ra kamroq qor yog’adi, o’z-o’zidan ma’lumki, bu yerda qor to’planmaydi; balandda harorat pasaya borishi sababli qorning akkumulyasiyasi uning ablyasiyasiga yoki erishiga qaraganda katta bo’ladi. Binobarin, qorlarning yoz paytidagi quyi chegarasinigina qor chizig’i deb qabul qilish mumkin. Qor chegarasining balandligi va muzlanishning jadalligi geografik kenglikka hududning iqlimiga, joyning orografiyasiga va muzliklarning o’z-o’zidan erishiga bog’liqdir.
Muzlanish xarakteri, yer po’stining xionosfera bilan tunashish xarakteriga bog’liqdir. Muzlanish ikki xil tipda bo’ladi:

3. 
   Materik muzlanishi
   
4. 
   Tog’ muzlanishi yoki muzliklari.
   

Materik muzlanishida qor chegarasi bevosita materik yuzasiga Antarktida yoki yirik orollar (Grenlandiya) yuzasiga tutashgan joylarda paydo bo’ladi. Tog’ muzliklari tog’lar xionosfera ichiga kirib borganda paydo bo’ladi. Bu ikkala tip orasida Arktika orollariga xos o’tkinchi (oraliq) muzliklar bor. Bularda tog’ muzliklari ham, materik muzliklari xususiyatiga ega bo’lgan muz gumbazlari ham bor. Doimiy qor va muzliklarning paydo bo’lishi, uchun havo harorati past va yog’inlar ko’p bo’lishi zarur. Qor chizig’ining balandligi ham muzliklarning rivojlanishi ham har ikkala omilning nisbatiga bog’liqdir.
Qorning to’planishi va uning muzga aylanishi hamda muzliklarning harakati tezlanishi ham sustlashishi ham mumkin. S.V.Kalesnik va P.A.Shumskiy muzlanish energiyasi, ya’ni qorning qor chegarasidan yuqoridagi kelimi va sarfi hajmi haqidagi tushunchani fanga kiritdilar.
Muzliklarga quyiladigan asosiy manba bu muzlik oblastiga yog’adigan qorlardir. Ba’zan qishda yoqqan qor erib, muzlikning to’yinishida qor suvlari ishtirok etadi.
Muzliklarga qor bo’ronlari ham ko’plab qor keltiradi. Shamol uchirib yurgan qor shamolga teskari tomonda, muzlik hosil bo’lishi uchun ayniqsa qulay bo’lgan pastkam yerlarda to’planib qoladi.
Juda ko’p muzliklarning to’yinishida baland tog’ yon bag’irlaridan tushuvchi qor ko’chkilari ham muhim manba bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, qor ko’chkilari ba’zan 50-75 mln.km³ gacha qor keltiradi.
Tog’ yon bag’irlaridan sirg’anib tushuvchi va o’z yo’lida uchragan yangidan-yangi qor massalarini birga olib tushuvchi qor ko’lami, qor ko’chkisi deb ataladi. Qor ko’chkisi qiyaligi 15⁰dan ortiq bo’lgan yon bag’irlarda vujudga kelishi mumkin. Tog’ relyefining qor qulab ketmaydigan joylarida yoki barcha relyef shakllari muz ostida ko’milib qolgan rayonlarda qor to’planib, firnga (zich qorga) so’ngra esa muzlikka aylanadi.
Uzoq vaqtdan beri bosilib yotgan va zichlangan, o’zaro birikkan muz uchqunlaridan iborat qor firn deb ataladi. Uning zichligi 0,4 g/sm³ dan 0,7 g/sm³ gacha bo’ladi. Firn qatlamli tuzilgan; har qaysi qatlam har gal yoqqan qorga to’g’ri keladi va boshqa qatlamlardan zich parda qobig’i bilan ajralib turadi. Firn qo’yi qatlamlarida muzlikka gletcher muziga aylanadi. Muz donador tuzilishda bo’ladi.
Muzliklar ham harakat qiladi. Sust muzliklar sutkasiga 20-80 sm. yoki yiliga 100-300 m. harakat qiladi, faqat Ximolay tog’laridagi muzliklarning tezligi sutkasiga 2-3 m. yoki yiliga 700-1300 m.
Muzlik harakat qilganda uning tanasida zo’riqish vujudga keladi, bu esa muzlikda yoriqlar hosil bo’lishishiga olib keladi. Muzlik tor vodiydan keng vodiyga o’tganda bo’ylama yoriqlar orqali ajralib ketadi. Muz quyosh nuri, yomg’ir va shamol ta’sirida erishi natijasida muzlik yuzasida uyiqlar va chuqurliklar hosil bo’ladi.
Muzliklarning ishi ham daryolar ishi kabi;

4. 
   Eroziya
   
5. 
   Transportirovka, ya’ni jinslarning olib ketilishi
   
6. 
   Akkumulyasiyadan iborat bo’lishi mumkin.
   

Shu bilan birga muzliklarning ishlari daryolar yo’q joylarda – baland tog’larda va doimiy sovuq o’lkalarda bo’ladi.
Taxminan muzliklar Antarktidada yiliga salkam 0,1 mm. qalinlikdagi qatlamni sidirib ketadi. Muz ichiga kirib qolgan va muz yuzasidagi barcha mineral jinslar – g’o’la tosh, qum va gillar morena deb ataladi.