Гeoгрaфия

11-сабақ
11-сабақ
 
ӨНЕРКӘСІП – ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ 
ТІРЕК ТАРМАҒЫ 
19-сурет. 
Маңызды өнеркәсіп тораптары.
http://eduportal.uz

---

31
дәрежеде әсер етедi. Қазіргі кезде Өзбекстан өнеркәсібінде газ өндіру, түсті 
металлургия, машина жасау және металды өңдеу, жеңіл және азық-түлік 
өнеркәсіптері жетекші болып отыр (20-сурет).
Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және көліктің аумақтық орналасуына 
бірқатар алғышарттар әсер етеді. Солардың ең қажеттісі ғылым-
техниканың ойлап табылуы: энергия мен шикізаттың жаңа түрлері, жаңа 
технологиялық үдерістер, жаңа көлік құралдарынан пайдалану арқасынан 
өңдеуді орналастыру алғышарттары да жетіледі. Кәсіпорындар шикізат, 
жанармай, энергетика, су және жұмысшы күшінен (адамзат факторы) 
пайдалану бойынша көп шикізат, көп энергия талап, көп су және көп 
еңбекті талап ететін сапаларда топқа бөлінеді. Олардың әрбіреуіне тән 
тірек кәсіпорын деңгейінде ондаған майда кәсіпорындар өндіру бойынша 
байланысты болады. 
Мұны өндірудің комбинат формасы
дейді.
Кәсiпорындар әр түрлi көлемде болады. Мәселен, көптеген тiгіншілік 
кәсiпорындары тек бiр ғимаратқа орналасса, мұнайды қайта өңдеу және 
металлургия комбинаттары сияқты кәсiпорындар орташа көлемдегi қала 
ауданына тең аумақты иелейді.
Техниканың өрлеу дәуірінде еңбек өнімділігін арттыруда өндірісті 
орталықтандырудан пайдаланылады.
Өндірістің орталықтануы
– өндірістің ірі кәсіпорындарда 
шоғырлануы.
Бiрақ өткен ғасырдың орта шенiнде пайда болған өндірісті 
ұйымдастырудың бұл түрі қазiргi күнде әлеуметтiк және экологиялық 
ділгірліктердің күшеюiне себеп болуда. Елiмiз халқының жартысына 
20-сурет. 
Өнеркәсіп тармақтарының өнімді өндіру құрамы (пайыз есебінде).
– электр энергия
– жанармай өнеркісібі
– металлургия өнеркәсібі
– химия өнеркәсібі
– машина жасау және металды қайта өңдеу
– целлюлоза-қағаз және ағашты қайта өңдеу
– жеңіл өнеркәсіп
– азық-түлік өнеркәсібі 
– басқа өнеркәсіп тармақтары 
http://eduportal.uz

---

32
жуығы қыстақтарда жасайтыны белгiлi. Ауыл халқын жұмыспен 
қамтамасыз ету үшiн маманданған кәсiпорындарды көбiрек ауылды 
жерлерде ашқан жөн. Сондықтан үлкен комбинаттарға қарағанда, тар 
мамандандырылған орта және шағын кәсiпорындар орнатуға баса назар 
аударылуда. Мұның нәтижесiнде 
мамандану
, яғни өндірістің негізінен 
біркелкі өнім өндіретін құрамдық түрі пайда болады. Маманданған 
кәсiпорындарда жұмысшылардың еңбек тәжiрибелерiнен жақсырақ 
пайдаланылады, өнiм бiрлiгiне жұмсалатын қаражат аз болады, 
нәтижеде еңбек өнiмдiлiгiне қол жеткізіледі. Мұндай мамандандырылған 
кәсiпорын өзiне шикiзат, тетіктер, машинаның қосалқы бөлшектерi және 
басқаларды жеткізіп беретiн басқа кәсiпорындармен