|
5.3.Dúnya xalqınıń qayta tolısıwınıń geografiyalıq ózgeshelikleri
Tuwılıw, ólim hám xalıqtıń tábiyiy ósimi tómen bolǵan aymaqlarda xalıqtıń qayta tolısıwınıń 1-túri gúzetiledi. Házirgi dáwirge kelip, xalıqtıń qayta tolısıwınıń 1-túri Evropa, Arqa Amerika mámleketlerinde gúzetilip atır. Xalıqtıń qayta tolısıwınıń 1-túrinde hár bir shańaraqtaǵı perzentlerdiń ortasha sanı 2,5 ten kem boladı. Ilimiy dereklerde hár bir shańaraq ortasha 2 perzent kórse óz ata-analarınıń ornın toltıradı. Eger shańaraqta 3 perzent bolsa úshinshi bala hár qıylı sebepler (baxcız hádiyseler, kesellikler) menen turmıstan kóz jumǵan balalar hám perzenciz shańaraqlardı «qaplaydı», yaǵnıy ornın basadı. Sol sebepli de xalıq sanınıń bir normada saqlanıwı ushın shańaraqtaǵı perzentlerdiń sanı ortasha 2,5 balanı (solay eken shańaraqlardıń yarımı 2 balalı, yarımı bolsa 3 balalı) qurawı kerek bolıp tabıladı. Eger shańaraqtaǵı perzentlerdıń sanı 2,5 nan azayıp barsa, xalıqtıń sanı da azayadı hám demografiyalıq krizis júz beredi. Shańaraqtaǵı perzentlerdiń sanı tuwılıwshılıqtıń jıyındı koefficiyenti (hár bir 15-49 jastaǵı hayalǵa tuwrı kelgen balalar sanı) járdeminde anıqlanadı. 2009 jılda tuwılıwshılıqtıń jıyındı koefficiyenti dúnya boyınsha 2,6 nı, Afrika kontinentinde 4,6, Amerikada 2,2, Aziyada 2,3, Evropada 1,5 hám Avstraliya hám Okeanıyada 2,5 ti quraǵan.
Demografiyalıq kriziske júz tutqan, xalıqtıń qayta tolısıwınıń 1-túri baqlanıp atırǵan mámleketlerde demografiyalıq siyasat «depopulyasiya» yaǵnıy, xalıq sanınıń azayıp ketiw procesin toqtatıwǵa qaratılıwı kerek boladı. Bunday siyasattıń tiykarǵı maqseti shańaraqta ekinshi, úshinshi perzentlerdiń tuwılıwın mámleket, jámiyetlik shólkemler tárepinen hám ekonomikalıq, hám ruwxıy qollap quwatlawǵa qaratıladı. Xalıqtıń qayta tolısıwınıń 2-túri, xalıqtıń tuwılıwı, tábiyiy ósimi júdá joqarı, al ólim salıstırmalı kem bolǵan jaǵdaylarında baqlanadı. Bunday jaǵday Afrika kontinentindegi derlik barlıq mámleketlerde, Avstraliya hám Okeanıyada, Aziyadaǵı ayrım mámleketlerde gúzetilip atır. Xalıqtıń qayta tolısıwınıń 2-túri boyınsha eń joqarı kórsetkishler Batıs Afrikadaǵı Niger mámleketinde (tuwılıwshılıqtıń jıyındı koefficiyenti-7,4; tuwılıwshılıqtıń ulıwma koefficiyenti-53; ólim-14 hám tábiyiy ósiw 39 promille) Arqa Afrikadaǵı derlik barlıq mámleketlerde (tuwılıw 30-47 promille; ólim 3-18 promille, tábiyiy ósiw 10 -34 promille) baqlanbaqta.
Xalıqtıń qayta tolısıwınıń 2-túri baqlanıp turǵan bir qatar mámleketlerde xalıqtıń hádden tısqarı kóbeyip barıwı, yaǵnıy «demografiyalıq jarılıw» procesiniń aldın alıw mashqalası ushırasadı. Bul mashqalanı tártipke salıwda tuwılıwdı qadaǵalaw usılınan paydalanıladı. Mámlekettiń siyasatı shańaraqtı demografiyalıq kóz qarastan jobalawǵa qaratıladı. Bunday siyasat Qıtay, Hindistan hám bir qansha rawajlanıp atırǵan mámleketlerde alıp barılmaqta. Házir jer sharı xalqınıń tuwılıwshılıǵınıń ulıwma koefficiyenti hár mıń adamǵa 19 promillege, xalıqtıń ólimshiligi 7 promillege, tábiyiy kóbeyiw 12 promillege (2020 y.) teń bolıp atır.
XVIII ásirdiń aqırlarına shekem jer júziniń barlıq regionlarında tuwılıw kórsetkishi joqarı bolǵan, XX ásirge kelip, kópshilik, rawajlanǵan mámleketlerde industrlastırıw, urbanizaciya processleriniń jedellesiwi, hayallardıń óndiriste aktivliginiń artıwı, ilim-pán tarawındaǵı rawajlanıwlar, mádeniyattıń rawajlanıwı, neke qurıw jasınıń kóteriliwi nátiyjesinde, tuwılıwshılıq biraz páseydi. XIX ásirdiń aqırında Evropa mámleketlerinde tuwılıw joqarı, ólim tómen bolıp, xalıqtıń qayta tolısıwı intensiv jaǵdayda bolǵan bolsa, XX ásirde tap usı jaǵday Latın Amerikası mámleketlerinde gúzetilgen. Evropada bul waqıtta tuwılıwshılıqtıń tómenlewi áhmiyetli tús alǵan hám házirge shekem bul process dawam etpekte.
Tuwılıwshılıq dárejesindegi ózgerislerdi eń anıq ańlatıwshı demografiyalıq kórsetkishlerden biri tuwılıwshılıqtıń jıyındı koefficiyenti bolıp, ol belgili áwladqa tiyisli hár bir hayaldıń perzent kóriw dáwirinde (ortasha 15-49 jas) tuwılǵan balalarınıń ortasha sanın ańlatadı. Eger usı koefficiyent qandayda bir aymaqta 4,15 ten joqarı bolsa, sol aymaqta xalıqtıń sanı tez pát penen kóbeyip baradı, xalıqtıń quramında balalardıń (0-14 jas) úlesi joqarı bolıp, kekselerdiń (65 jas hám onnan úlkenler) úlesi tómen boladı. Eger tuwılıwshılıqtıń jıyındı koefficiyenti 2,15 ten kishi bolsa, xalıqtıń sanı júdá aste ósip baradı, xalıqtıń quramında balalarǵa salıstırǵanda kekselerdiń úlesi joqarı bolıp, xalıqtıń demografiyalıq «qartayıw» procesi júz beredi. Bul kórsetkish 2,15 ten 4,15 ke shekem bolsa tuwılıw dárejesi normada dep esaplanıp, xalıqtıń sanı ortasha dárejede kóbeyip baradı.
Tuwılıwshılıqtıń jıyındı koefficiyenti dúnya boyınsha, 2,5 ke teń (2017-j). Solay eken, xalıqtıń qayta tolısıwı dawam etpekte. Rawajlanǵan mámleketlerde bul kórsetkish 1,7 ge, rawajlanıp atırǵan mámleketlerde 3,0 ke, sonnan ortasha rawajlanıp atırǵan mámleketlerde 2,6 ǵa teń (2017-j). Afrikada tuwılıwshılıqtıń bul koefficiyent túri eń joqarı kórsetkishke iye, yaǵnıy ortasha 4,7, Amerikada 2,2, AQSHta 2,0, Aziyada 2,2 hám Evropada 1,6 nı quraydı. Dúnya boyınsha Angola, Kamerun, Brundi, Malavi mámleketleriniń (5,7-6,5) xalqı oǵada joqarı tuwılıw dárejesine iye. Evropanıń xalqı demografiyalıq kriziske júz tutqan, onıń hesh bir mámleketiniń xalqınıń tuwılıwshılıǵınıń jıyındı koefficiyenti 2,0 den aspaydı. Bunda álbette, mámleketlerdiń xalqınıń jas, jınıs, milliy quramı, aymaqlıq jaylasıwı, hayallardıń sociallıq islep shıǵarıwda oǵada joqarı dárejede bánt bolıwı sıyaqlı qásiyetleri óz aldına orınǵa iye.
Do'stlaringiz bilan baham: |
