GeografiYa HÁm táBİYİy resurslar fakulteti ekonomikaliq hám socialliq geografiYa kafedrasi

5. 2. Xalıqtıń qayta tolısıwınıń túrleri hám ótiw basqıshları
Insaniyat jámiyetinıń tariyxında xalıqtıń qayta tolısıwında belgili ózgerisler júz bergen hám házirde dawam etpekte, bunıń aqıbetinde házirgi dáwirde dúnya xalqınıń qayta tolısıwınıń tómendegi tipleri payda boldı :
1) arxetip, 2) dástúriy tip, 3) zamanagóy tip.
Arxetipke tán bolǵan xalıqtıń tábiyiy ósimi adamzattıń demografiyalıq rawajlanıwın uzaq dawam etken dáwir bolıp, xalıqtıń joqarı dárejedegi tuwılıw, joqarı dárejedegi ólim kórsetkishleri menen xarakterlenedi. Bunday, tábiyiy ósiw házirgi dáwirde Afrikanıń kóplegen qalaq mámleketlerine tán. Hár qıylı social-ekonomikalıq sharayatta xalıqtıń qayta tolısıwınıń túrlishe kórinisleri bar. Atap aytqanda, rawajlanıp atırǵan yamasa ekonomikalıq qalaq mámleketlerdegi xalıqtıń arasında erte shańaraq qurıw, kóp balalılıq, hayallardıń jaǵdayınıń jaqsı qorǵawǵa alınbaǵanlıǵı, maǵlıwmatlılıq dárejesiniń tómenligi, densawlıqtı saqlaw sistemasınıń jetkilikli jolǵa qoyılmaǵanlıǵi tuwılıwshılıqtıń júdá joqarı bolıwına, ólim dárejesiniń, ásirese, balalar hám hayallar óliminiń kóp bolıwına sebep boladı. Xalıqtıń turmıs jaǵdayınıń joqarı, mádeniy dárejesi jaqsı bolǵan kópshilik rawajlanǵan mámleketlerde xalıqtıń qayta tolısıwında tuwılıw dárejesiniń tómen ekenligin, al ortasha ómir kóriw kórsetkishleriniń júdá joqarı ekenligin kóremiz.
Angliyalı ekonomist Semyuel Leng «eger hámme jetkilikli, qolay, jaqsı sharayatta jasaǵanda edi, házir dúnya adamsız qalǵan bolar edi»-dep táriyipleydi. Bunnan xalıqtıń materiallıq jaǵdayı, ruwxıy turmıs dárejesi ósip barǵan sayın, insan psixologiyalıq kóz qarastan kóp perzent kóriwdi qálemeydi,-degen pikir tuwıladı.
B.S.Urlanis «Materiallıq tárepten jaqsı támiyinlengen shańaraqlardıń perzentleri kem sanlı boladı»,-dep ekonomikalıq faktordıń demografiyalıq faktorǵa kórsetip atırǵan tásirin sıpatlap beredi. Sonıń menen birge, ol materiallıq faktor menen ruwxıy faktordıń áwladlar almasıwında bárháma bir qıylı tásir etpewin de atap ótedi. Xalıqtıń qayta tolısıwı, bul faktorlardıń tásirinde bir-birinen parq etiwshi tiplerdi payda etedi.