GeografiYa HÁm táBİYİy resurslar fakulteti ekonomikaliq hám socialliq geografiYa kafedrasi

Xalıqtıń qayta tolısıwınıń netto koefficiyenti. Bul koefficiyent, xalıqtıń qayta tolısıwınıń sap koefficiyenti bolıp, ol áwladlar almasınıwınıń dárejesin anıq ańlatadı, sebebi, bul kórsetkishte tuwılǵan qız balalardıń anasınıń jasına jetemen degenge shekemgi jasap barǵanları esapqa alınadı. Basqasha etip aytqanda, xalıqtıń qayta tolısıwınıń netto koefficiyentinde ólim múmkinshiligı esapqa alınadı hám netto koefficiyentiń formulası tómendegishe ańlatıladı.
R₀ = RL_x
Bunda:
R₀ - netto koefficiyentiń mánisi
R - brutto koefficiyent
L_x - anasınıń jasına shekem jasaǵan qızlar
Eger R₀>1 bolsa xalıqtıń sanı úzliksiz kóbeyip baradı, R₀<1 bolsa kerisinshe azayadı.
Xalıqtıń qayta tolısıwı jámiyettiń saqlanıwın, onıń dawam etiwin támiyinleytuǵın tiykarǵı process bolıp, insan áwladınıń úzliksiz jańalanıp turıwı bolıp esaplanadı. Insan dúnyaǵa kelip jasaydı, er jetip perzent kóredi, násil qaldıradı. Bul ajıralmas process sebepli, jámiyette áwladlar almasadı, xalıq tákirar hám tákirar qayta tolısıp baradı. Xalıqtıń qayta tolısıwı jámiyettiń saqlanıwın, xalıq sanınıń ósip barıwın támiyinleytuǵın process bolıp tabıladı, biraq, ol tikkeley social-ekonomikalıq ortalıq penen baylanıslı jaǵdayda júz beredi.
Insanlar ózleriniń ómiri dawamında basqa insanlardıń dúnyaǵa keliwine sebebshi boladı. Xalıqtıń qayta tolısıw processi jámiyetlik ortalıq ushın da áhmiyetli faktor bolıp xızmet etedi. Demek, insanlar óz turmısları ushın zárúrli bolǵan zatlardı (azıq-awqat, turaq-jay hám kiyim-kenshek hám t.b.) jaratıp, óndiristi rawajlandıradı. Bul processte insannıń bilim, ılım dárejesi, ilmiy tájriybesi, turmısqa, uzaq ómir kóriwge bolǵan umtılıwı, háreketi kúsheyip baradı. Solay eken, dúnyaǵa kelgen insannıń jámiyette jasawı menen onıń sapalı qásiyetleri de rawajlanadı.
Qánigeler xalıqtıń qayta tolısıwın xalıqtıń úsh tiykarǵı: tábiyiy, aymaqlıq (migraciya) hám sociallıq háreketlerdiń jıyındısı retinde túsinedi.
Xalıqtıń qayta tolısıwında onıń tábiyiy háreketi, yaǵnıy tuwılıw hám ólim tiykarǵı faktor bolıp esaplanadı. Tuwılıwshılıqtıń joqarı bolıwı xalıqtıń qayta tolısıw procesin kúsheytedı hám xalıqtıń sanınıń kóbeyip barıwına alıp keledi. Ilimiy izertlewlerde kórsetiwinshe, xalıqtıń qayta tolısıwınıń tiykarı bolǵan tuwılıw, qala turmıs táriziniń tásirinde azayıp barmaqta. Kerisinshe, awıllıq turmıs táriziniń tásiri tuwılıwdıń salıstırmalı joqarı dárejede saqlanıp qalıwına alıp kelgen. Xalıqtıń qaladan awılqa yamasa awıldan qalaǵa kelip jasawı tikkeley onıń reproduktivlik meyline tásir etip, tuwılıwdıń azayıwı yamasa kóteriliwine alıp keledi. Bunday xalıqtıń sociallıq háreketi onıń maǵlıwmatlılıq dárejesiniń artıp barıwı, ılım qánigelik talap etetuǵın tarawlarda xızmet kórsetiwi, medicinalıq bilimlerden kóbirek xabardar bolıwı, onıń uzaq jasawına, násil qaldırıw-perzentler kóriwine de tikkeley tásir kórsetedi.
Insaniyattıń payda bolıwı hám jamiyet rawajlanıwınıń dawamında xalıqtıń qayta tolısıwın basqarıw sistemasında úlken ózgerisler baqlanǵan. Xalıqtıń qayta tolısıwı, tuwılıw hám ólim processlerin basqarıw arqalı belgili bir maqsetke baǵdarlanadı. Xalıqtıń tábiyiy háreketi, xalıqtıń tábiyiy ósiw kórsetkishleri arqalı ańlatıladı.