|
Geografi k prognoz
deb, tabiiy muhit va hududiy ishlab chiqarish
majmualarining o‘zgarishidagi asosiy yo‘nalishlarni ilmiy jihatdan ol-
dindan asoslab berishga aytiladi.
Geografi k prognozlar bir necha variantlarda amalga oshiriladi. Ular-
dan avvaliga nisbatan yaxshi bo‘lgan bir nechtasi, keyinchalik esa eng
maqbul varianti tanlab olinadi va mazkur variant asosida barcha hi-
sob-kitob ishlari bajariladi.
Geografi k prognozlar turli
muddatlarga
tuziladi. Shuning uchun
prognozlar muddatiga ko‘ra, quyidagi turlarga bo‘linadi:
operativ prog-
noz
1 oy muddatga
,
qisqa muddatli prognoz
1 oydan 1 yilgacha,
o‘rta
muddatli prognoz
1 yildan 5 yilgacha,
uzoq muddatli prognoz
5 yildan
15 yilgacha,
juda uzoq muddatli prognozlar
15 yildan ko‘proq muddat-
ga ishlab chiqiladi.
Tabiiy geografi k prognozni amalga oshirish uchun geotizimlar kom-
ponentlarining prognozli xossalarini aniqlab olish talab etiladi. Ma’lum
bir joyning relyefi , tog‘ jinslari, tuproqlari, suvlari, o‘simligi va hay-
vonot dunyosi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bu xususiyatlar
haqidagi ma’lumotlar tabiiy geografi k prognozlarda ishlatiladi.
Geotizimlar komponentlarining tabiiy muhit ifl oslanishini kamaytirish
xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1.
Relyef.
Botiqlar texnogen mahsulotlarni (chiqindilarni) to‘plov-
chidir. Balandliklar esa ularni tarqatib yuboruvchidir. Yonbag‘irlar
qiyaligi ularning parchalanish darajasi, zichligi, yerosti suvlarining
harakatiga ijobiy yoki salbiy ta’sir qilishi mumkin.
2.
Tog‘ jinslari.
Suv o‘tkazadigan, suv o‘tkazmaydigan jinslar, ular-
ning qalinligi tabiiy muhitga ta’sir ko‘rsatadi.
3.
Suvlar.
Ularda erigan organik moddalarning miqdori, yillik
oqim miqdori, oqim tezligi muhim ahamiyatga ega. Oqim tezligi
qancha yuqori bo‘lsa, ifloslovchi moddalar shuncha tez olib ketila-
di. Suvdagi organik moddalar og‘ir metallarning eruvchanligini tez-
lashtiradi.
4.
Tuproqlar.
Oksidlanish-qaytarilish, kislotali-ishqorli sharoit.
Tuproq ni ifl oslovchi moddalardan o‘z-o‘zini tozalash qobiliyatini belgi-
lab beradi.
5.
O‘simliklar.
Ifl oslovchi moddalarni yutadigan o‘simliklar turlari.
Mazkur xususiyatlar asosida tabiiy muhitning o‘zgarishini oldindan
aytib berish mumkin.
65
Geografi k prognozlar
sayyoraviy, mintaqaviy
va mahalliy
miqyoslar-
da olib boriladi.
Sayyoraviy prognozlar
ma’lum bir hududga bog‘lanmagan bo‘lib,
geografi k qobiq doirasidagi, butun insoiyatga daxldor muammolarga
bag‘ishlanadi. Sayyoraviy geografi k prognozlarning asosiy maqsadi in-
soniyatning kelajakdagi hayotini va Yerni saqlab qolishga qaratilgan
muammolarni oldindan prognoz qilishdir. Shuning uchun ham muta-
xassis va olimlarning ko‘pchiligi hozirgi paytda butun dunyo miqyo-
sida kelajakda kutilayotgan turli noxush hodisalarni prognoz qilish bi-
lan shug‘ullanadi. Atmosfera havosining ifl os lanishi, ozon qatlamining
yupqalanishi, «issiqxona samarasi»ning vujudga kelishi, cho‘llashish
jarayoni, gidrosferaning ifl oslanishi va toza ichimlik suvi muammosi
shular jumlasidan. Insoniyatning kelajakdagi hayoti yuqoridagi muam-
molarning qanday prognoz qilinishi va bartaraf etilishiga bog‘liq.
Mintaqaviy prognozlar
biron mintaqa doirasida bir nechta davlatlar-
ga daxldor muammolarning kelajakdagi o‘zgarishini oldindan asoslab
berishga qaratiladi. Jahonning xo‘jaligi yuksak darajada rivoj langan
qismlarida jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi munosabatlar o‘ta keskin-
lashdi. Buning oqibatida turli xil ekologik muammolar yuzaga keldi,
natijada ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar murakkablashdi. Mazkur mintaqa-
larga O‘rta, Boltiq, Shimoliy, Qora dengizlar, Meksika, Fors qo‘ltiqlari
va boshqa joylar kiradi. Ushbu joylarda neft tashilishi, daryolar orqali
turli xil zararli moddalarning oqib kelishi, turli sanoat chiqindilarining
dengizlarga tashlanishi natijasida tobora ifl oslanib bormoqda. Oqibat-
da dengiz o‘simlik va hayvonot dunyosiga katta zarar yetkazilmoq-
da, dengiz qirg‘oqlarining rekreatsion imkoniyatlari cheklanmoqda va
aholining yashash sharoiti yomonlashmoqda.
Mahalliy geografi k prognozlar
. Ma’lum bir muhandislik inshoo-
ti yoki inshootlar guruhining tabiiy muhitga ta’sirini oldindan asoslab
berish mahalliy geografi k prognoz deb ataladi. Tabiatga ta’sir etadigan
muhandislik inshootlari sanoat korxonasi, suvombori, shaxtalar, yo‘llar,
aerodromlar, shaharlar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Masalan, foydali
qazilma koni ochiq usulda qazib olinadigan bo‘lsa, hududda botiq ho-
sil bo‘ladi, tashlamalar vujudga keladi, yerosti suvlari sathi pasayadi,
noxush jarayon (surilma, ko‘chki, o‘pirilma)lar rivojlanadi, suv, tuproq,
o‘simlik va hayvonot dunyosi ma’lum joylarda butunlay yo‘qoladi,
ma’lum bir joylarda esa katta o‘zgarishlarga uchraydi.
66
Do'stlaringiz bilan baham: |
