Geografiya 10 sinf 2017. indd

 O‘zbekistonning cho‘l va chalacho‘l mintaqalarida sug‘orishga 
yar
oqli 
geotizimlarning murakkablik darajalarini aniqlovchi mezonlar
 
Geotizimlar
 va 
melioratsiya  murakkabligi
Relyef
Yotqiziqlarning 
tarkibi
Tupr
oqlar
Grunt suvlari
Yerlar
-
ning
meliora-
tiv
holati
Turi
Yuzasi - ning xususi-
yati
Nomi
Sho‘rla- nish 
ga
beril 
  uv-
chan 
li   gi
Er
oziya-
ga 
beril-
uv
 cha
n-
ligi
Chu- qur
-
ligi, m
Mine- ral- lashuv dara- jasi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Oddiy (maxsus
tadbirlar
talab qilmaydi)
Tog‘oldi  prolyuvial 
tekislik, yuqori 
allyuvial  terrasalar
Qiyaroq
Lyoss va  lyossimon 
yotqiziqlar ostida 
dag‘al jinslar 
mavjud
Tipik  bo‘z,  sur
-bo‘z
Berilma-
gan
Yuvilma-
gan, 
joylarda  kamroq yuvilgan
20–100
3 g/l  gacha
Barqaror
O‘rtacha  murakkab 
(oldini oluvchi  tadbirlar zarur)
Konussimon  yoyilmalar 
va daryo 
deltalarining bosh 
qismi
To‘lqin 
si-
mon
Lyossimon 
yotqiziqlar qum,  ba’zan shag‘al 
bilan aralash  holda uchraydi,  ular ostida dag‘al 
jinslar bor
Tipik  bo‘z 
sur
-bo‘z,  qumli  cho‘l,  taqirli
Berilma-
gan
Turli 
darajada  yuvilgan,  joylarda  shamol  eroziyasi  mavjud
10–15 
va 
undan  past
3–10  g/l va  undan  ko‘p
Ko‘proq  barqaror
Murakkab  (maxsus  tadbirlar
kompleksi zarur)
Konussimon  yoyilmalar
va daryo
deltalarining o‘rta qismlari, quyi terrasalar
Qiya
Qumoq, qumloq
yotqiziqlari
qum qatlamlari
qum 
qatlamchalari
bilan aralash holda uchraydi
Sur
-bo‘z, 
qumli  cho‘l,  taqirli
Turli 
daraja 
da
Shamol eroziyasi-
ga
berilgan
5–10
5–10  g/l va  10–30  gr/l
Barqaror 
emas
Juda murakkab (katta hajmda maxsus tadbirlar 
kompleksi
zarur)
Konussimon  yoyilmalar
va daryo 
deltalarining etak qismlari, qirlar
, adirlar
,
platolar
Yassi, qiya to‘lqinsi- mon botiq
Og‘ir mexanik
tarkibli 
yotqiziqlar
(gil, og‘ir qumoq) shag‘al, aralash
qumoq
(jipslashgan)
Sur
-bo‘z, taqir o‘tloq, taqirli,
sho‘rxok
Yotqi 
ziq-
lar
tarki 
bi 
da
tuz va gips mavjud
Shamol eroziyasi-
ga turli 
darajada berilgan
3–5,  10–20 va  undan  pastda
10–30 
g/l va 
undan ko‘p
Juda 
barqaror

---

62
  Murakkab  geotizimlarga  konussimon  yoyilmalar  va  deltalarning  o‘rta 
qismlari  va  allyuvial  terrasalar  kiradi.  Yerosti  suvlarining  gorizontal 
harakati  yaxshi  emas,  sug‘orish  davomida  ularning  sathi  ko‘tariladi  va 
tuproqda  tuz  to‘plana  boshlaydi.  Buning  oldini  olish  uchun  gorizontal 
va  tik  zovurlar  qurilishi  lozim.
Juda  murakkab  geotizimlarga  deltalarning  etak  qismlari,  prolyuvial 
tekisliklarning  quyi  yoki  chekka  joylari,  adirlar,  plato  va  balandliklar 
kiradi.  Yerosti  suvlarining  gorizontal  harakati  ta’minlanmagan,  ular-
ning  sathi  sug‘orish  paytida  tezda  ko‘tarilib  ketadi.  Buning  oldini  olish 
maq sadida  zich  zovurlar  tarmog‘ini  qurish,  yerni  sifatli  qilib  yuvish  va 
tekis lash,  shamol  eroziyasiga  qarshi  ihota  daraxtzorlarini  vujudga  kelti-
rish  lozim.  Suv  shimilishining  oldini  olish  uchun  tomchilatib,  yomg‘ir-
latib  va  tuproq  ostidan  sug‘orish  usullarini  qo‘llash  zarur.