Geografiya 10 sinf 2017. indd

6-rasm.
 
Orqutsoydagi  surilma

---

58
eroziyasi 
ham  rivojlanadi.  Yerosti  suvlari  sathi  yer  yuzasiga  yaqin 
joylashgan  bo‘lsa,  suvlarning  bug‘lanishi  oqibatida  tuproq  sho‘rlana 
boshlaydi.  Chunki,  suv  bug‘langanda  uning  tarkibidagi  tuzlar  tuproq-
da  qolib,  tuz  miqdorining  ortib  ketishiga  olib  keladi.  Bunday  holat 
Xo r az  m  vohasida  va  Mirzacho‘lda  namoyon  bo‘lmoqda.
Defl yatsiya  doimiy  shamollar  esadigan  joylarda  ko‘proq  uchraydi, 
haydalgan  yerlarda  tuproqning  yuqori  unumdor  qismi  uchib  ketadi.
Yerlarni  o‘zlashtirib,  haydash  va  sug‘orish  natijasida  eroziya  jadalla-
shadi.  Bunday  jarayonga 
irrigatsiya eroziyasi
  deyiladi.  Irrigatsiya  ero-
ziyasi  tog‘oldi  hududlarida  lyoss  va  lyossimon  jinslar  tarqalgan,  ni-
shabligi  2°  dan  katta  bo‘lgan  yerlarda  sug‘orish  me’yori  va  qoidalariga 
amal  qilinmagan  hollarda  juda  kuchli  yuz  beradi.  Natijada  yerlar  jarla-
nib,  unumdor  tuproq  qoplami  yuvilib  ketadi.  Buning  oldini  olish  uchun 
yerdan  foydalanishda  agrotexnika  qoidalariga  qat’iy  amal  qilish  lozim. 
Suv  inshootlarining  qurilishi  ham  ayrim  noxush  hodisalarni  keltirib 
chiqaradi.  Qoraqum  kanalining  qurilishi,  Amudaryo  va  Sirdaryo  suvlari-
ning sug‘orishga sarfl anishi natijasida, Orol dengizining sathi 1960-yildan 
so‘ng  pasaya  boshladi.  Orol  dengizi  tubining  ochilib  qolgan  qismidan 
tuzlarni  shamollar  uchirib  olib  kelishi  oqibatida  Orolbo‘yi  atrofi dagi 
yerlarning  sho‘rlanish  darajasi  ortib  bormoqda.  Hozirgi  paytda  buning 
oldini  olish  maqsadida  sho‘rga  chidamli  o‘simliklar  ekilmoqda.
Sanoat  tarmoqlarining  rivojlanishi  munosabati  bilan  turli  noxush  ta-
biiy  geografi k  jarayonlar  vujudga  keladi.  Masalan,  konchilik  sanoati-
ning  rivojlanishi  natijasida  juda  ulkan  surilmalar,  yer  yuzasining 
cho‘kishi,  o‘pirilishlar,  yerosti  suvlari  sathining  pasayishi  va  bosh-
qa  hodisalar  ro‘y  beradi.  Ohangaron  vodiysida  20–25  yil  davomida 
ko‘mirni  gazga  aylantirilishi  oqibatida  yerostida  1  km
2
  dan  ortiqroq 
maydonda  bo‘shliq  hosil  bo‘lgan.  Natijada,  tog‘  yonbag‘rining  barqa-
rorligi  buzilib,  hajmi  700–800  mln  m
3
  ni  tashkil  qilgan  surilma  ho-
sil  bo‘ldi  va  xo‘jalikka  katta  moddiy  zarar  yetkazdi.  Foydali  qazilma 
konlarini  qazib  o lish  jarayonida  suvlarni  kondan  tashqariga  chiqarib 
yuborish  oqibatida  yerosti  suvlarining  sathi  keskin  pasayib  ketadi. 
Juda  katta  maydonlarda  neft  va  gaz  qazib  olish  esa,  yer  yuzasining 
cho‘kishiga  olib  keladi.  Masalan,  neft  va  gaz  qazib  olish  natijasi-
da  Rossiyaning  G‘arbiy  Sibir  pasttekisligi  cho‘kmoqda,  oqibatda  bu 
tekis likda  yerosti  suvlari  sathi  ko‘tarilib,  botqoqliklar  va  ko‘llar  may-
doni  kengayib  bormoqda.

---

59
Sanoat  korxonalaridan  atmosferaga  chiqarilayotgan  changlar  havoni 
ifl oslab,  «issiqxona  samarasi»ni  keltirib  chiqarmoqda,  oqibatda  Yer 
yuzi da  o‘rtacha  harorat  ortib  bormoqda.
Tabiiy geografi k jarayonlar, tabiiy omillar, antropogen omillar, nurash, sel, eroziya, 
abraziya, defl yatsiya, surilma, karst.
1. Tabiiy geografi k jarayonlar deb nimaga aytiladi?
2. Tashqi kuchlar ta’sirida qanday tabiiy geografi k jarayonlar vujudga keladi?
3. Siz yashab turgan joyda qanday tabiiy geografi k jarayonlar sodir bo‘lib turadi? 
4. Konchilik sanoatining rivojlanishi oqibatida sodir bo‘ladigan jarayonlar ro‘yxatini 
tuzing.