Geoekologiyа fanidan O’quv-uslubiy majmua

Tabiiy muhit va uning tasniflanishi. Tabiiy muhit murakkab tushuncha, u ko’pincha biror ob’ekt, predmet, hayvon, o’simlik, insonni o’rab turgan tabiiy sharoit majmuasi tushuniladi, unda u yoki bu sub’ektni faoliyati yuz beradi. Tabiiy muhit hududning sharoitiga qarab abiotik va biotik qismlarga ajraladi. Bunda abiotik muhit-jonsiz tabiat hozirda yashab turgan organizm faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan sharoitda rivojlanadi. Biotik muhit -tabiatning kuchlari va hodisalarini kelib chiqishi - hozirda yashab turgan organizmlar faoliyati bilan bog’liq bo’ladi. Antropogen muhit -tabiiy muhitning bir qismi, lekin u insonning ho’jalik faoliyati natijasida turli darajada o’zgargan. Insonni o’rab turgan muhit - abiotik, biotik, ijtimoiy muhitlarning birgalikda insonlarga va ularni ho’jaliklariga ta’sir etuvchi muhitdir. Ekologik muhit -tirik organizmlarni o’rab turgan tashqi muhitdir.
Tabiiy muhit omillari va ularning tasniflanishi. Tabiiy muhit omillari ikki yirik guruhga, ya’ni abiotik va biotik omillarga bo’linadi. Birinchi guruhga noorganiq (notirik) tabiat omillari - yorug’lik, harorat, namlik, bosim, shamol va iqlimiy hamda geofizik omillar kiritiladi. Shuningdek, bu omillarga gravitatsion kuchlar, magnit, elektromagnit maydonlari, ionlashtiruvchi va kirib boruvchi radiatsiya, akustik tebranishlar, to’lqinlar, oqimlar, suv ko’tarilishi va qaytishi, tabiatning davriy, tsiklik va ritmik o’zgarishlari kiritiladi. Abiotik omillarni miqdoriy tavsiflash mumkin va ob’ektni o’lchash imkoniyatlari bor.
Biotik omillar - tirik tabiat omillari muhitga bevosita va bilvosita ta’sir etadi. Bu yo’nalishda o’simlik, hayvon va odamning tabiatga ta’siri ustivor ahamiyatga ega. Biotik omillar abiotik omillar ta’sirida shakllanadi, rivojlanadi, o’z navbatida ular orasida uzviy bog’liqlik mavjud. Hudud sharoitiga qarab abiotik omillar biotik omillar ta’sirida o’zgarishlarga uchraydi.
Antropogen omillar aloxida guruh tashkil qiladi. Bu omillar insonning ho’jalik faoliyati bilan bokliq. Inson tabiiy muhitni yaxshi tomonga o’zgartirish bilan birga, bu jarayonda turli oqibatlar kelib chiqishi yuz beradi. Erlarni sug’orish maqsadida irrigatsiya jihatidan o’zlashtirishi tufayli deflyatsiya, eroziya, sho’rlanish, cho’kish, o’pqon va boshqa hodisalar rivojlanadi. Resurslarda foydalanish jarayonida suv va xavo qavzalari ifloslanadi, tuproq va o’simlik kimyoviy ashyolar bilan zaxarlanadi va boshqalar. Antropogen omillarning katta qismi maxsus texnik vositalar bilan bog’liq. Shuning uchun bu omillarni texnogen omillar deb ataladi.