Geoekologiyа fanidan O’quv-uslubiy majmua

Geotizm va ekotizm: o’xshashliklar va farklar. Odatda atrof muhit tizim sifatida qaraladi. Tizimli yondashuvning mazmuni–tizimni bilishda unga bir butun hosila sifatida qarab, shu bilan birga u bir qancha bir-birlari bilan bog’liq bo’lgan elementlardan iborat ekanligini ham tan oladi. Tizimli yondashuv asosida tizimni bir butun, shuningdek ayrim qismlardan ham iborat ekanligini o’rganishga imkon beradi. Yana
bir-biriga bo’ysinuvchi va tizimning elementlarini strukturali yuzalarini aniqlashga yordam beradi. Er kurrasining ob’ektlariga nisbatan geografik tizim – geotizim qo’llaniladi. V.B.Sochava bo’yicha geotizm – bu tabiiy geografik birlik bo’lib, u planetadan boshlab fatsiyagacha bo’lgan kattalikdagi tabiat komplekslariga xos. U geotizimni uchta taksonomik rangini (daraja) ajratadi: sayyoraviy geotizim (geografik qobiq) – eng yuqori tabiiy birlik, asosiy geotizim - (landshaft), elementar geotizim (fatsiya).
Ekotizim – ekologiyaning asosiy tadqiqot ob’ekti, tirik organizmlarning yashash joylari bilan birgalikdagi hududiy majmuasi, ular bir-birlari bilan modda-energetika va axborotlarni o’zaro ta’siri bilan birlashgan. «Ekotizim» atamasi ingliz botanigi A.Tensli (1935) tomonidan ilk bor taklif qilingan. Ekotizim biror taksonomik rang, o’lchov, murakkablik va genetik jihatdan chegaralanmagan. Shuning uchun u tabiatda hohlagan qududga moe kelishi mumkin (kul, o’rmon, okean, biosfera). Suv va kuruklik ekotizimlarini ajratish qabul qilingan. Ekotizim – biosferani o’ziga xos «katagi», ba’zan biogeotsenoz ekotizimni sinonimi deb ham yuritiladi.
Tabiiy geotizim va ekotizimni ba’zan olimlar bir-biriga sinonim deb qaraydilar. Bu qanchalik to’g’ri? Ekotizimda ikki kichik tizim mavjud: «ho’jayin» va «uy-muhit». Bu holda «xo’jayin»ni muhitga nisbatan ustivorligi yaxshi sezilib turadi. Ekotizimda trofik (oziq-ovqat) zanjir, adaptatsiya hodisasi muhitda eng birinchi o’rinda turadi. Ekotizimda hudud masalasi asosiy mezon emas.
Ekotizimlar monotsentrik kompleks, ularda tabiiy muhit va uning abiotik sharoiti organizmlar bilan aloqa nuqtai nazaridan qaraladi. Ekotizim – bu biologik tushuncha. Geotizimlar bioekologik komplekslarni o’z tarkibiga oladi. Geotizimlar murakkab tuzilgan tizim va ekotizimga nisbatan yukori tik strukturaga ega. Geotizimlar politsentrik xususiyatga ega. Shunday kilib ekotizim va geotizim sinonim emas. Lekin ikkala atamani birgalikda qo’llanishi fanni rivojlanishiga ancha yordam beradi.