Geoekologiyа fanidan O’quv-uslubiy majmua

Landshaftda modda va energiya migratsiyasi. Landshaftda suv okimlarining harakati inson organizmidagi tomirlarda kon harakatiga o’xshab ketadi. Suvning harakati natijasida landshaftda mineral moddalar almashuvi yuz beradi. Landshaft atmosfera yog’inlari, dare va er osti suvlari, suv bug’larining kondensatsiyasi hisobiga namlik bilan ta’minlanadi. Bug’lanish, transpiratsiya, biomassani vujudga keltirishi natijasida namlik sarflanadi. Bu murakkab jarayonda arid sharoitdagi landshaftda namlikning aylanma harakati sust kechadi. Chunki yog’in miqdori cho’llarda 80-200 mm. bo’lgan holda bug’lanish imkoniyati bir necha barobar ko’p, shuning uchun ham tuproqda tuz, gips to’planib boradi.
Litosferada moddalar ikki shaklda migratsiya qiladi: 1. Denudatsiya sharoitida tog’ jinslarining og’irlik kuchi ta’sirida yonbag’irlarda surilib tushishi; 2. Suv va havo oqimida (chang) modldlarning muallak harakati (Isachenko 1991). Tog’ jinslarining mexaniq ravishda yuvilib tushishi tog’ yonbag’irlarida kuchli tarzda yuz beradi (O’rta Osiyo tog’larida yiliga har km² maydonda o’rtacha 2500 tonnani tashkil qiladi). Sel vaqtida bu rakam bir necha barobar ortadi.
Deflyatsiya jarayoni qattiq moddalarni yulib olishda katta omil hisoblanadi. O’rta Osiyo sharoitida xar km² maydonda 10-100 t, qumli gruntda 5-10 t, sho’rxokda 100-1000 t modda olib chiqiladi. N.F.Glazovkiy ma’lumoti bo’yicha O’rta Osiyo va Qozog’iston (maydoni 3 mln km²)da yiliga 0,3 - 3,0 mlrd t chang olib chiqiladi (xar km² maydonda 100-1000 t). Er osti suvlari ta’sirida tuproqda tuzlarning akkumulyatsiyasi O’rta Osiyo va Qozog’istonda xar km² maydondo 800 tonnani tashkil qiladi. Shamol ta’sirida shu hududda N.F.Glazovskiy ma’lumoti bo’yicha yiliga o’rtacha 7 mln. tonna tuz atmosferaga qo’shiladi. Atmosferadan bu hududdga yiliga xar km² maydonga 5-10 tonna chang yog’adi. Baland tog’larda ma’lumotlarga qaraganda xar km² maydonga 150 tonna chang tushishi qayd ilingan. Tuzlarning atmosferadan ushbu hududga tushishi N.F.Glazovskiy ma’lumotiga kura yiliga xar km² ga 0.003-0.10 t. ga teng.
Geotizimlarning funktsiyasida energiya yutiladi, qayta o’zgartiriladi, to’planadi va qayta chiqariladi. Birlamchi energiya landshaftga kosmosdan va er qa’ridan keladi. Bular ichida quyoshning nurli energiyasi muximdir. Quyosh energiyasi issiqlik, kimyoviy va mexaniq energiya turlariga aylanadi. Quyosh energiyasi xisobiga landshaftda ichki almashuv jarayonlari yuz beradi (nam almashishi, biologik modda almashuvi va boshqalar). Landshaftdagi tik va yotiq aloqalar bevosita va bilvosita quyosh energiyasining transformatsiyasi bilan bog’liq. Quyosh radiatsiyasi er satxiga tushganda qayta o’zgaradi. Qorning albedosi 0.30-0.60, och tog’ jinslari, qumniki 0.20-0.40, nurlanish (nurni tarqalishi) chul landshaftida taxminan 65 %, arid mintaqada issiqlik turbulent oqimga sarf bo’ladi (82%, bug’lanishga 18%).
Landshaftda modda va energiya almashuvi natijasida uning dinamik o’zgarishlari va taraqqiyoti sodir bo’ladi. Landshafning qisqa muddatli holati, fasllardagi holatning o’zgarishi, landshaft jarayonlarining o’zgarish yo’nalishi, xullas barcha dinamik holat modda va energiyani almashuvi bilan bog’liq. Gap shundaki, bu jarayonlar asosida umuman olganda landshaftda akkumulyatsiya va denudatsiya hodisalari bir-birlariga tengdir.