Geoekologiyа fanidan O’quv-uslubiy majmua

Biotik va abiotik komponentlarning o’zaro ta’siri, hamjihatligi, aloqadorligi va bir-birlarini taqozo etishlari. Jonli tabiat abiotik komponentlarsiz yashay olmaydi. O’simlik uchun tuproq, suv, tabiiy gazlar, mikroelementlar, yorug’lik, quyosh nuri, shamol, issiqlik hayotiy zarur. Shuningdek hayvonlarga ham ma’lum abiotik ekologik sharoit lozim, geterotroflar uchun bulardan tashqari o’simlik (produtsent) lar kerak. O’simlik abiotik komponentlar asosida rivojlanishi bilan birga uz vaqtida ularga ta’sir ham ko’rsatadi. Ularning vegetatsiya jarayonida tuproq gumus bilan boyiydi, shox-shabba, o’simlik poyasini va tuproqda chirishi bilan tuprok unumdorligi ortadi, gruntdagi er osti suvlarini o’simlik transpiratsiya yo’li bilan sarflab, tuproqni botqoqlanishdan muhofaza qiladi. O’simlik qoplami tuproq (er)ni surilma, suffoziya, deflyatsiya va eroziyadan saqlaydi, shu bilan birga galofitlar ta’sirida erda tuz to’planishi kuzatiladi. O’simlik va xayvonlar tog’ jinslarida nurash jarayonini tezlashtiriadi.
Relef va uni tashkil qilgan jinslar xarakteriga qarab xayvonlar o’z inlarini quradilar, bu bilan ma’lum miqdorda gruntlarni chiqarib tashlashi bilan mikrorelef vujudga keltiradilar. Qumli va lessli cho’llarda qo’shoyoq, sutemizuvchilar, sudralib yuruvchilar faoliyati tufayli ko’plab er osti inlari («uylari») vujudga keladi, ba’zan shamolning deflyatsiya natijasida mazkur inlar buzilib o’rnida kattaroq botiq tarkib topishi kuzatiladi.
Relefning o’ziga xos xususiyatlari hududda unga mos ravishda u yoki bu o’simlik turlarini o’sishiga ta’sir etadi. Cho’l sharoitida qabariq shakldagi relefdan bo’z-qo’ng’ir tuproqlarda boyalich va keyreuk, yonbag’irlarda shuvoq, sasiqkovrak, botiq shakldagi relefda shuvoq, goxo qorasaksovul (taqirli tuproqda), galofitlardan – bir yillik sho’ralar (sho’xoklarda) o’sishi kuzatiladi. Xuddi shunday xususiyat grunt suvlari rejimiga ham bog’liq.
Cho’l qum relef shakllari xavodagi namlikni kondensatsiya yo’li bilan shimib olib ma’lum chuqurlikda (25 — 40 sm) namlik to’playdi, shuni xisobiga ularda psammofitlarni rivojlanishi yuz beradi. Shu hodisa asosida barxan qumlari yaqinida toza chuchuk suvli kuduqlarni mavjud bo’lishi ma’lum. Demak, tirik tabiat bilan abiotik omillar o’rtasida o’zaro yaqinlik, hamjihatlik, ta’sir, aloqa mavjud bo’lib ular doimo bir-birlariga ta’sirli munosabatda bo’ladilar. Aniq sharoit va vaziyatga qarab u ijobiy va salbiy bo’lishi kuzatiladi. Umuman olganda tirik organizmlar uchun notirik tabiat negiz vazifasini o’taydi.
Geografik ekologiya tirik organizmlar bilan abiotik omillar o’rtasidagi munosabatlarni tabiiy kompleks (landshaft) larda o’rganish bilan inson xo’jalik faoliyatining shu munosabatlarga ta’sirini tadqiq qilishi lozim.