Geoekologiyа fanidan O’quv-uslubiy majmua

Tabiiy muhitga moslashuv. Tabiiy muhitda ekologik sharoit tez-tez o’zgarib turadi. Adabtatsiya (lotin tilida moslashuv) qonuniyati bilan tushuntiriladigan bu hodisaga o’simlik va hayvonot olami turlicha ko’nikadi. Yashash muhitning o’zgarishi uch turda sodir yubo’ladi. a) tsiklik o’zgarishlar, ya’ni yil davomida hodisalarning bir maromda o’zgarishi (yil fasllarining o’zgarishi, suv ko’tarilishi va qaytishi, kun bilan tunning almashib kelishi); b) yo’naltirilgan o’zgarishlar, bu holda yo’nalgan o’zgarishlar ma’lum davrda barqaror bo’lib turishi organizmlarga turlicha ta’sir etadi. Masalan, eroziya va sho’rlanish jarayonlarini rivojlanishi, suv yoki namlikni taqchil bo’lib turishi, havo haroratini ko’tarilishi va boshqlar; v) tartibsiz o’zgarishlar bunda ekologik muhit betartib o’zgarishi natijasida organizmlarning ularga moslashuvi ham turlicha buladi. Ko’pincha ularning halokatiga sabab bo’ladi.
Tabiiy muhitning yo’naltirilgan holdagi o’zgarishlari ko’p hollarda organizmlarning xalokati bilan tugaydi. Orol dengizining qurib borishi bilan bog’liq ekologik vaziyatning jiddiylashuvi bir tekisda, ayniqsa uning suvini shurlanib borishi tufaili unda baliqlarni barchasi shur muhitga moslasha olmasligi sababli 1984 yilga kelib butunlay qirilib ketdi. Bu hodisa grunt suvlari satxini barqaror ravishda kutarilib borishi, natijasida usimliklarni (efemer, shuvoq, kserofit va boshqalar) yuqolib borishi kuzatiladi. Demak, moslashuv yuz bermaydi.
Tabiatda modda va kimyoviy elementlarning aylanma harakatlari. Moddalar almashuvi – bu litosfera, atmosfera, gidrosfera va umuman biosferadagi jarayonlarda moddalarni ko’p martalik qagnashishidir. Ammo haqiqatda moddalar tuliq ravishda aylanma harakatda qatnasha olmaydilar, bu jihatdan faqat kimyoviy elementlar sayyora miqiyosida aylanma harakatda bo’ladilar.
Biosferaning mavjud bo’lishi, umuman Erda hayotning davom etishi uchun ma’lum organizmlarning iste’mol qilgan moddalari ulardan so’ng boshqa organizmlar uchun foydalanish mumkin bo’lgan darajada qabul qilinishi kerak. Moddalar va kimyoviy elementlarning bunday tsiklik migratsiyasi ma’lum darajada energiyaning sarf bo’lishi bilan bog’liq, uning manbai asosan quyoshdir.