Геодезиядан 1-практикум

Мустақил ечиш учун масалалар
1. Картада нуқталар билан белгиланган, кўпбурчак (полигон) нинг ички бурчаклари геодезик транспортир орқали ўлчансин. Уларнинг амалий йиғиндиси ҳисоблансин ва назарий қиймати билан солиштирилсин; натижаларнинг йўл қўярли фарқи дан ошмасин, бу ерда n - бурчакларнинг сони.
2. Соат мили йўналиши бўйича учлари рақамланган, полигон томонларининг дирекцион бурчаклари ўлчансин. Ушбу йўналишнинг румблари ҳисоблансин.
3. Картада берилган чизиқнинг дирекцион бурчаги ва географик азимути ўлчансин. Ўлчаш натижалари бўйича меридиан яқинлашиши ҳисоблансин ва ушбу чизиқдан қайси томонда (ўнгда ва чапда) зонанинг ўқ меридиани жойлашганлиги аниқлансин.
4.5. Картада жойдаги чизиқлар нишабликларини аниқлаш
Жойнинг пасайиш ва кўтарилиш даражаси чизиқнинг қиялик бурчаги  ёки нишаблиги билан тавсифланади.
Қиялик бурчаги деб, горизонтал текислик ва жой чизиғи орасида ҳосил бўлган  вертикал бурчакка айтилади. Қиялик бурчакнинг градусли ўлчами ушбу чизиқнинг жойдаги қиялик тиклигини тавсифлайди.
Нишаблик деб берилган нуқтада жойдаги чизиқ қиялик бурчакнинг
тангенсига айтилади. Нишабликлар бирнинг мингли бўлагида ёки фоизда ифодаланиб, улар қийматлари учинчи ўнлик белгигача яхлитланади.
29 - шаклда АВ чизиқ бўйича жой бўлагининг вертикал кесими кўрсатилган. Унда, тўғрибурчакли учбурчакнинг катети А нуқтадан В нуқтанинг йўналиши бўйича h_AB нисбий баландлик ҳисобланади, S_АВ катети эса – АВ чизиқнинг горизонтал қўйилиши бўлади. Бундан кўриш мумкинки,
. (4.6)
Шунингдек, АВ чизиқнинг нишаблиги А нуқтадаги нисбий баландлигини ушбу нуқталар орасидаги горизонтал қўйилишнинг нисбатига тенг бўлади.
Амалда нишабликни аниқлаш учун чизиқлар горизонтал қўйилиши картада ўлчаниб, улар жойида метрда ифодаланади, нуқталар орасидаги нисбий баландликлар эса улар баландликлари бўйича ҳисобланади.

29- шакл. А ва В нуқталар орасидаги чизиқ нишаблиги
Мисол. Нишаблик аниқлансин, агарда картада тасвирланган А ва В нуқталари Н_А = 72,5 , Н_В = 75,0 м баландликларга эга, S_AB = 90м. Чунончи А нуқтадан В нуқтага нисбий баландлик h_AB = H_B - H_A формула бўйича ҳисобланади, унда, шу нуқтанинг нишаблиги _AB = (75,0 - 72,5):90  +0,028, ёки _AB = +2,8%.
Ушбу чизиқнинг йўналиши бўйича қиялик тиклигини тавсифловчи қиялик бурчакни қуйидаги формула орқали ҳисоблаш мумкин
(4.7)
Ушбу мисолда _АВ  57,3⁰0,028  +1,6⁰.
29- шаклда пунктир билан В нуқтадан А нуқтага h_BA нисбий баландлик манфий ҳолатида кўрстилган. h_BА = H_А - H_В бўлганда _BА = (72,5-75,0):90  - 0,028. Унга ВА йўналиши бўйича қиялик тиклигини тавсифлайдиган _ВА  -1,6⁰ қиялик бурчаги тўғри келади.
Агар икки қўшни горизонталларни бирлаштирадиган чизиқнинг нишаблигини аниқлаш талаб қилинса, унда нисбий баландликни ҳисоблаш ҳожати йўқ, чунки у маълум рельеф кесими баландлиги h₀ га тенг, аммо унинг нишаблик йўналишининг тавсифловчи ишорасини (плюс ёки минус) ўрнатиш зарур. Бу ҳолатда нишаблик қийматининг модулини қўйилиш графиги бўйича аниқлаш қулай.