Геодезиядан 1-практикум

Мустақил ечиш учун масалалар
1. Топографик картада берилган нуқтанинг географик координаталари аниқлансин. Натижалар мустақил такрорий ўлчашлар билан назорат қилинсин.
2. Планда берилган нуқталарнинг тўғрибурчакли координаталари мустақил назорат ўлчашлар билан аниқлансин.


Шахсий кутубхона:
Эшназаров Дониёр Бахромалиевич

4. 
   Карта ва планларда бурчакларни ўлчаш
   

Карта ва планларда горизонтал бурчаклар ва чизиқлар йўналишлари геодезик транспортир орқали ўлчанади (ёки тузилади). Улардан энг кўп тарқалгани радиуси 90 мм ва бурчак ўлчаш шкаласининг бўлак қиймати 0,5⁰ ли ТГ - А - 180 яримдоирали транспортир ҳисобланади. Ўлчашларни бажаришда транспортирни шундай қўйиш керакки, нолинчи диаметрининг иккала нишони (0⁰ ва 180⁰) бир чизиқда жойлашсин, марказий нишони эса (тўғри чизиқли шкаланинг ноли) бурчакнинг учига тўғри келсин.
Агар ўлчанадиган бурчакнинг томони транспортир радиусидан калта бўлса, унда улар текширилган чизғич ёрдамида узунлаштирилади, томонлардан бирини эса нол диаметрининг аниқроқ бирлаштириш учун давом эттирилади. Бурчакнинг қиймати соат мили йўли бўйича саналади.
Яқин кичик штрихидан бурчак томонининг йўналишигача бўлган ёйнинг бурчакли оралиғи кўз билан чамалаб баҳоланади. Шунда, натижа 5¹ га каррали қийматгача яхлитланади, бу эса бундай типли транспортирлар билан бурчакларни ўлчаш аниқлигига тўғри келади.
Дирекцион бурчакларни ўлчаш учун картада абсцисса ўқига параллел қилиб туширилган координата тўри чизиқларидан фойдаланилади.
Дирекцион бурчак абсцисса ўқига параллел чизиқнинг шимолий йўналишидан соат мили йўналиши бўйича берилган чизиқ йўналишигача ўлчанади (27 - шакл). Чунончи тўрнинг чизиқлари карта ва планларда маълум оралиқлар орқали тузилган, унда дирекцион бурчакларни ўлчаш учун берилган йўналиш ушбу чизиқларнинг бири билан кесишишгача давом эттирилади. Шунда, агарда, дирекцион бурчак 180⁰ дан кичик бўлса, бошланғич нуқтадан чапга жойлашган чизиқгача (27 - шакл, а), ёки ўнга (агарда у 180⁰ дан катта бўлса) (27 -шакл, б) ўлчанади.

27 - шакл. Топографик картада полигон томонлари дирекцион бурчакларини ўлчаш


Транспортирнинг нолинчи диаметри координата тўри бўйича марказий нишонини чизиқнинг кесишган нуқтаси билан бирлаштирилади, бундан кейин эса дирекцион бурчак ўлчанади. Агар ўлчанадиган бурчак 180⁰ дан катта бўлса, унда абсцисса ўқининг жанубий йўналишидан, транспортирнинг бурчак ўлчаш шкаласининг иккинчи қатор ёзувларидан фойдаланиб, саноқ олинади.
Агар ўлчанадиган бурчак 0⁰ га ёки 180⁰ га яқин ва шунда карта варағининг ҳудудида берилган чизиқ координата тўрининг абсциссалари билан кесишмаса, унда тўрнинг йўналиши параллел қилиб, учбурчак ва чизғич ёрдамида чизиқнинг бошланғич нуқтасига кўчирилади, ўлчашлар эса, юқорида ёзилганидек бажарилади.
Географик азимут берилган чизиқнинг бошланғич нуқтасидан ўтадиган географик меридианнинг шимолий йўналишидан соат мили йўналиши бўйича ўлчанади (28 - шакл).
Ушбу меридианнинг йўналиши амалда, варақнинг ички рамкаси бўйича ғарбдан шарққа қараб картанинг чегараловчи чизиқларга параллел бўлади (3.4 параграфга қаранг). Шунинг учун географик азимутларни ўлчаш учун берилган чизиқни йўналиши карта рамкасининг ғарбий ёки шарқий томони
28- шакл. Топографик картада чизиқларнинг географик азимутларини ўлчаш
билан кесишишигача давом эттирилади (28 - шакл) ёки картада туширилган географик меридианлардан бири берилган чизиқнинг бошланғич нуқтасига параллел қилиб кўчирилади (28-шакл,б). Азимут қиймати транспортир орқали дирекцион бурчакларни ўлчаш сингари аниқланади.