Geodeziya va marksheyderiya

Vertikal doira, vertikal burchakni o‘lchash. 
yer yuzasida turli balandlikda 
yotgan ikki nuqtani tutashtiruvchi vertikal tekislikdagi qiya chiziqiing gorizontal 
va shovun chiziqlar bilan kesishuvidan hosil bo‘lgan vertikal tekislikdagi 
burchaklar ikkiga—
qiyalik burchagi 
(vertikal burchak) bilan 
zenit oralig‘iga 
bo‘linadi. 
Zenit oralig‘i ko‘rish nuri 
OM 
bilan vertikal chiziq 
VV
1 
ning ke-sishuvidan 
hosil bo‘lgan vertikal tekislikdagi burchak (10.3-shakl) bo‘lib, 
Z 
bilan belgilanadi. 
Vertikal burchak qiya ko‘rish nuri 
OM 
bilan gorizontal tekislik 
ON 
orasidagi vertikal tekislikda yotuvchi burchak bo‘lib, 

bilan belgilanadi. Agar 
ko‘rish nuri gorizontal tekislikdan yuqorida bo‘lsa, qiyalik burchagi musbat ishora 
bilan, pastda bo‘lsa manfiy ishora bilan olinadi. SHaklda

 +Z=90

. 
Zenit oralig‘i va qiyalik burchagi teodolit trubasiga mahkam o‘rnatilgan 
maxsus vertikal doira bilan o‘lchanadi. Qiyalik burchagini eklimetr, bilan ham 
o‘lchash mumkin. Zenit oralig‘i ayrim nom bilan atalganidan ko‘pincha, qiyalik 
burchagi vertikal burchak deb ataladi. Texnikaviy teodolitlar qiyalik burchagini 
o‘lchashga moslangan bo‘ladi. 
10.3-shakl. 
Vertikal doiraning tuzilishi.
Aylanasi yo‘nilib graduslarga bo‘lingan 8—10 

---

sm diametrli metall doira 
1
ko‘rish trubasining aylanish o‘qiga vertikal vaziyatda 
mahkamlangan bo‘lib, truba bilan birga gorizontal o‘qda aylanadi. Doira (limb) 
bo‘laklari turli asboblarda turlicha bo‘lingan. Sektorli doiralarda (T15, 2T5A) bir 
diametrning ikki uchiga 
0° 
yozilgan va ulardan ikki tomonga 
60° 
yoki 
75° 
gacha 
oshib boradi. Hozirgi TT5, T30 kabi teodolitlarning vertikal doiralarida bir 
diametrning bir uchidagi 
0° 
dan soat strelkasi yuradigan tomonga 360° gacha oshib 
boradi. Limb 2160 bo‘lakka bo‘linganidan, bir bo‘lakning qiymati 
l=
10'; TT5 
teodolitida gradus qiymatlari har 10° dan yozilgan; I va II verner sanoqlaridagi farq 
180° ga teng bo‘ladi (10.4-shakl, 
a
). 
Ba’zi teodolit va kipregellarda doira 10.4-shakl, 
b 
dagi kabi bo‘lingan, bu 
bosh shtab bo‘linishi deyiladi. Bunda bir diametrning ikki uchidagi 
0 
dan soat 
strelkasining yurishi tomon 60° gacha, soat strelkasining yurishiga teskari tomon 
360° 
dan 
300° 
gacha bo‘lingan. Trubaning ko‘rish o‘qi 
MN 
gorizontal turganda 
limbning 
0
—
180° 
yoki 
0
—
0° 
diametri ham gorizontal bo‘lishi kerak. 
10.4-shakl. Vertikal doira. 
a—gradus qiymatlarining hozirgi yozilishi, b—ilgarigi yozilishi; 1—vertikal doira, 2—verner, 
3—vertikal doira adilagi, 4—alidada mikrometr vinti, 5—alidada boshqaruvchisi, v—truba 
tagligi, 7—adilak tuzatgich vinti, 8—alidada, tp—adilak o‘qi. 
Limb bo‘laklaridan sanoq olish uchun limb markaziga qo‘zg‘almas qilib 
alidada 
8 
o‘rnatilgan, uning ikki uchiga gorizontal doiradagi kabi I va II vernerlar 
2 
yasalgan. Vernerning nol shtrixlarini gorizontal vaziyatga keltirish uchun alididaga 
silindrik adilak 
3 
o‘rnatilgan. Adilak tuzatish vinti 
7
bilan tuzataladi. Alidadaning 
maxsus bo‘rtmasi 
5 
bo‘lib, u mikrometrik vnnt 
4 
yordamida suriladi va sanoq 
olishdan oldin adilak gorizontal vaziyatga keltiriladi, keyin vernerdan sanoq 
olinadi. 
T30 teodolitining vertikal doirasida maxsus adilak o‘rnatilmagan. Vertikal 
doiraga parallel o‘rnatilgan gorizontal doira adilagini aniq gorizontal vaziyatga 
keltirish kifoya. Kompensatorli teodolitlar (T15K) ning vertikal doirasida ham 
adilak bo‘lmay, doira sanoq moslamasi kompensator orqali avtomatik ravishda 
gorizontal vaziyatga keladi. 
Vertikal burchakni o‘lchash.
Asbob vertikal doirasi adilagining o‘qi 
tp 
(10.4-shakl, 
b) 
gorizontal holatga keltirganda va ko‘rish o‘qi 
MN 
gorizontal 
turganda vertikal doira canog‘i 0°00' bo‘lishi kerak ya’ni limbning 
0
—
180° 
li 
diametri bilan I va II verner nollarini tutashtiruvchi chiziq 

1
 
bir chiziqda yotishi 

---

kerak (10.3-shakl, 
a). 
Lekin haqiqatda bunday bulmaydi, 0°00' o‘rniga boshqa 
sanoq olinadiki, bu sanoq nol o‘rni deyiladi va 
“NO‘”
 
bilan belgilanada. Agar 
yuqoridagi shart bajarilganda edi 
NO‘=0 
bo‘lib, 
DO‘ 
da yuqori nuqtaga qarab 
olingan sanoq vertikal burchak qiymati bo‘lardi. 
HO‘ 
qiymatini aniqlash uchun truba zenit orqali aylantiriladi-da, alidada 
bo‘shatilib 
DCH 
holatida truba yana 
Q 
nuqtaga qaratiladi. Bunda verner 

1
 
dan 
olingan sanoq 
a
2
=L 
o‘tmas burchak 
t
1
 t 

1
 
ning qiymati bo‘ladi. 
10.3-shakl. 
SHunda 10.3-shakl, 
v 
ga binoan quyidagini yozish mumkin: 
v=360

—L+x+y 
yoki 
v=360

+x+y—L=360°+HO‘—L
;
 
360° tashlab yuborilsa, 
v=NO‘—L
(10.3) 
chiqadi, ya’ni vertikal burchak nol o‘rnidan vertikal doira chap holatida olingan 
sanog‘ining ayrilganiga teng. 
Bu (10.2) va (10.3) formulalardan 
HO‘ 
hamda vertikal burchak 
qiymatlarini aniqlash uchun ularni qo‘shsak 
2v=R—L 
chiqadi. Bundan 
2
L
R




(10.4) 
bo‘ladi. Agar (10.2) dan (10.3) ni ayirsak 
0=R—2NO‘+L 
yoki 
2NO‘=R+L
bo‘ladi; 
bundan 
2
R
L
НЎ


(10.5) 
chiqadi. 

---