ishlanadi. To‘siqni yonlab,
AS
chiziq olinadi,
V
nuqtadan
AS
ga
perpendikulyar
VS
tushiriladi. Keyin
VS
=
v, AS=a
o‘lchanadi.
AS
chiziqda to‘siq chap va o‘ng
tomonida
E
va
D
nuqtalar ixtiyoriy olinib,
E
va
D
dan
AS
ga perpendikulyar
chiqariladi;
AE=e
va
AD=d
o‘lchanadi,
AV
stvorining
E
va
D
dan chiqqan
perpendikulyarlar bilan kesishgan nuqtalarini
M
va
N
desak to‘g‘ri burchakli
uchburchakliklar
AEM
va
ASV
hamda
ADN
va
ASV
ning o‘xshashligidan
quyidagilarni yozamiz (
EM=x
1
; DN=x
2
desak):
а
в
е
х
1
yoki
е
а
в
х
1
;
а
в
d
х
2
; yoki
d
а
в
х
2
bo‘ladi. Keyin
a, v, e
va
d
larning o‘lchangan qiymatlarini o‘rinlariga qo‘ysak
x
1
,
x
2
qiymatlari topiladi. Keyin
E
dan
x
1
ning,
D
dan
x
2
ning
qiymatini
perpendikulyarlar bo‘yicha o‘lchab qo‘ysak
AB
stvorida yotuvchi to‘siqning ikki
yonidagi
M
va
N
nuqtalar topiladi.
Joyda perpendikulyar chiqarish va tushirish uchun eker nomli asbobdan
foydalaniladi.
11.9-shakl.
Qiya chiziqning gorizontal qo‘yilishini aniqlash.
O‘lchanadigan chiziq hamisha
gorizontal holda bo‘lmaydi. Joy tuzilishiga qarab, yuqoriga yoki pastga og‘ib
boradi. Plan chizish uchun qiya chiziqlarning gorizontal qo‘yilishini o‘lchash
kerak, buni joyga qarab, bavosita va bevosita o‘lchash mumkin (11.9-shakl).
Masalan, joydagi
AB
qiya
uzunligi
AB=D
ning gorizontal qo‘yilishi
AA
1
orasidagi vertikal burchak
bo‘lsa,
ABA
1
to‘g‘ri burchakli uchburchaklikdan
quyidagini yozamiz:
d=Dcos
(11.6)
Agar qiya chiziq uzunligi
D
bilan uning gorizontal qo‘yilishi
d
orasidagi
ayirmani
d
desak, u quyidagicha bo‘ladi:
d= D – d
yoki (11.6) ni eslasak,
d=
D – Dcos
= D(1-cos
)
, ya’ni
2
sin
2
2
D
d
(11.7)
kattalik qiya chiziq gorizontal qo‘yilishining
tuzatmasi
deyiladi. CHiziqning
gorizontal qo‘yilishi
d
ni topish uchun joyda
qiya chiziqning uzunligi
D
lenta
bilan, qiyalik brchagi
eklimetr bilan o‘lchanadi, keyin
d
hisoblab topilishi kerak.
d
ning qiymatini
D
va
bo‘yicha hisoblamay, “CHiziq qiyaligiga tuzatma”
jadvalidan (11.1-jadval)
d
ni topib, keyin
d
qiymatini quyidagi formuladan topish
mumkin.
d=D -
d
(11.8)
d
qiymati
2
bo‘lganda topiladi.
11.1-j a d v a l
CHiziq qiyaligining tuzatma jadvali
(tuzatma
mm
hisobida berilgan)
Qiyalik
burchagi
Masofa, m
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1
00
2
3
5
6
8
9
11
12
14
15
1
30
3
7
10
14
17
20
24
27
30
34
2
00
6
12
18
24
30
37
43
49
55
61
2
30
10
19
29
33
48
57
67
76
86
95
3
00
14
27
41
55
69
82
96
110
124
137
3
30
19
37
56
75
94
112
131
149
168
187
4
00
24
49
73
98
122
146
171
195
220
244
4
30
31
62
92
123
154
185
216
246
277
308
5
00
38
76
114
152
190
229
267
305
343
381
5
30
46
92
138
184
230
276
322
368
414
460
6
00
55
110
164
219
271
329
384
438
493
548
6
30
64
129
193
257
322
386
450
514
579
643
7
00
75
149
224
298
373
447
522
596
671
745
7
30
86
171
257
342
428
514
599
685
770
856
8
00
97
195
292
389
487
584
681
778
876
973
8
30
110
220
329
439
549
659
769
878
988
1098
9
00
123
246
369
492
616
739
862
985
1108
1231
9
30
137
274
411
548
686
823
960
1097
1234
1371
10
00
152
304
456
608
760
912
1063
1215
1367
1519
Gorizontal qo‘yilish d ni bevosita o‘lchash (vaterpaslash).
Agar qiya chiziq
uzunligi qisqa, tik bo‘lsa, uning gorizontal qo‘yilishini bevosita vaterpaslash
yordamida o‘lchash mumkin. Buning uchun ikki yoki uch metrli reyka olinadi,
11.10-shakldagicha
A
nuqtadagi vertikal vexaga
reykaning bir uchi tekizilib,
ikkinchi uchi
B
nuqtaga qo‘yiladi; reyka adilak (vaterpas) yordamida gorizontal
holga keltiriladi. Keyin reyka uchini
V
dagi vexaga to‘g‘rilab, ikkinchi uchi
S
ga
qo‘yiladi va shu tartibda oxirgacha davom ettiriladi. Agar reyka bilan ketma-ket
o‘lchangan
uzunliklarni
d
1
, d
2
, d
3
, d
4
desak
AE
1
=d
chizq uzunligi quyidagicha
bo‘ladi:
AE
1
=d
1
+d
2
+d
3
+d
4
. (11.9)
11.10-shakl.
Eklimetrlar.
Qiyalik burchagini o‘lchashda turli ko‘rinishdagi eklimetrlar
ishlatiladi. Eklimetr oddiy, doiraviy va to‘rtburchaklik shaklda bo‘ladi.
Oddiy eklimetrning tuzilishi
va ishlatilishi 11.11-shaklda ko‘rsatilgan.
A
nuqtadagi tayoq uchiga o‘rnatilgan va markaziga shovun osilgan transportirning
asosi
OSH
B
nuqtadagi vexada belgilangan
asbob balandligi
K
nuqtaga
to‘g‘rilanadi. SHunda shovun ipidan olingan sanoq qiyalik burchagi bo‘ladi.
SHaklda
AO=BK=i
—asbob balandligi,
OA
—shovun yo‘nalishi.
11.11-shakl.
Doiraviy eklimetr.
11.12-shaklda ko‘rsatilganidek metall quticha
1
ichida
mayatnikli disk
8
gorizontal o‘q
OO
1
atrofida bemalol aylanadigan qilib ishlangan.
Disk (g‘ildirak) gardishi
9
shaklning o‘ng tomonida ko‘rsatilgandagi kabi,
0
dan
+60°
gacha bo‘lingan, yuqoriga qaralganda + ishorali, pastga qaraganda — ishorali
bo‘laklar ko‘rinadi. Diskka og‘ir yuk
7
mahkamlanganidan
OO
1
o‘q hamma vaqt
gorizontal turadi.
11.12-shakl. Doiraviy eklimetr va bo‘laklari:
1 — quti (korobka); 2—darcha; 3—lupa; 4—ko‘z dioptri (tirqish); 5—ko‘rish trubasi; 6—piston;
7—og‘ir yuk; 8—mayatnikli g‘ildirak (disk); 9—obvodka (tegirchak); 10—narsa dioptri.
Quti ustidagi prujinali knopka
6
bosilsa, disk
OO
1
o‘qda mayatnik kabi
harakat qilib, gorizontal vaziyatda to‘xtaydi. Quti yoniga to‘rtburchaklik shaklidagi
vizirlash (ko‘rish)
trubasi
5
mahkamlangan, uning bir uchidagi trubkachaga ko‘z
dioptri (tirqish)
4,
ikkinchi uchiga narsa dioptri
10
o‘rnatilgan.
