Geodeziya, kartografiya, geografiya

(Seleziya kartasining bir qismi, Martin Xelving, 1561)
Taxminan XVIII asrning o‘rtalaridan boshlab, kartalar masofalar va maydonlarni aniq o’lchash uchun qo‘llanila boshladi. Shundan keyin, armiya ehtiyojlari uchun aholi punktlarini, o‘rmonlarning va boshqa shu kabi obyektlarning ko'rinishini (konturini) aniq tasvirlash zarurati tug'ila boshladi, perspektiv belgilar o‘zlarining o‘rnini predmetlarning aniq planli tasvirlariga bo‘shatib bera boshladi. Kartada obyektlarni planli geometrik xususiyatlarini berish nuqtai nazaridan kelib chiqib, kartografik shartli belgilar o‘z xususiyatlari va vazifalariga ko'ra masshtabsiz, maydonli (konturti) va chiziqli shartli belgilarga bo‘linadi.(1.1 2-rasm)

1.1. 2-rasm. Chiziqli va maydonli shartli belgilar.

1.2. Kartografik belgilarning turlari va ularni farqlash.
Kartalarda har xil obyektlar (predmet, hodisa, jarayon va h.k) va ularning sifat va miqdor ko’rsatkichlarini ifodalash uchun qo’llaniladigan grafik simvollarga kartografik shartli belgilar deyiladi. Bu belgilar mumkin qadar sodda, ko’p joy egallamaydigan va shu bilan birga bir-biridan aniq ajralib turadigan va oson chiziladigan hamda o’qiladigan bo’lishlari kerak. Alohida obyektlarning kartografik belgilari 2 ta asosiy vazifani bajaradi: Birinchidan – obyektlarning turini ko’rsatadi (quduq, shosse, botqoqlik ) va ularni ayrim miqdor va sifat tavsiflarini (masalan, quduqdan ma’lum vaqtda olinadigan suv miqdorini), shosse qatnov qismining eni va ustiga yotqizilgan materialning turi, botqoq kechib o’tishga yaroqliligini; Ikkinchidan - obyektning fazoviy holatini aniqlaydi, ushbu obyektlarning planli o’lchamlarini va shakllarini yoki ular “ fazosini “ modellashtiradi. Ko’pincha belgilar hodisaning vaqt mobaynida o’zgarishini, ko’chib yurishini va boshqa jarayonlarni aks ettiradi. Kartalarda belgilar ko’p vazifalarni bajaradi, ular obyektlarning o’zaro uyg’unligini va aloqadorligini ko’rsatadi, hodisalarning fazoviy obrazlarini shakllantiradilar, ular joylanishidagi qonuniyatlarni va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Qadimgi kartalarda voqea va hodisalar perspektiv suratlar bilan ko’rsatilgan. Bunday suratli rasmlar alohida izohlarsiz ham tushunarli bo’lgan (1.2. 1-rasm). Dastlabki kartalarda voqea va hodisalar suratlar yoki shkalalar bilan tasvirlangan, bu esa kartani o’qishni osonlashtiradi. Masalan, tog’lar prespektiv usulda berilib, shakl yordamida tasvirlangan, o’simliklar ham shakllariga qarab ko’rsatilgan, lekin ularning miqdor va sifat ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin bo’lmagan. Shuning uchun kartalardan to’liq foydalanish va to’liq ma’lumot olish uchun yangi belgilar qo’llash zarurati tug’ilgan. Tanlangan belgilar geometrik shaklda, badiiy va an’anaviy shakllarda bo’lganidan ma’lum darajada mazmunni anglatadi. Ko’pincha belgilar hodisaning vaqt mobaynida o’zgarishini, ko’chib yurishini va boshqa jarayonlarni aks ettiradi.



1.2.1-rasm. Suratli belgilar kartasi.
Taxminan XVIII asrning o’rtalaridan boshlab, kartalar masofalar va maydonlarni aniq o’lchash uchun qo’llanila boshladi. Shundan keyin, armiya ehtiyojlari uchun aholi punktlarini, o’rmonlarning va boshqa shu kabi obyektlarning ko’rinishini (konturini) aniq tasvirlash zarurati tug’ila boshladi, perspektiv belgilar o’zlarining o’rnini predmetlarning aniq planli tasvirlariga bo’shatib bera boshladi. Kartada obyektlarni planli geometrik xususiyatlarini berish nuqtai nazaridan kelib chiqib, kartografik shartli belgilar o’z xususiyatlari va vazifalariga ko’ra masshtabsiz, maydonli (konturli) va chiziqli shartli belgilarga bo’linadi. (1.2. 2-rasm).

1.2. 2-rasm. Kartografik shartli belgilar.
Masshtabsiz shartli belgilar bilan konturlarini karta masshtabida ko’rsatish mumkin bo’lmagan obyektlar tasvirlanadi. Masalan, alohida turgan, orientir ahamiyatiga ega bo’lgan daraxtlar, buloq, quduq, tegirmon, zavod va fabrikalar, shu kabi obyektlar masshtabsiz shartli belgilar bilan ko’rsatiladi (1.2.3-rasm).
1.2. 3-rasm. Masshtabsiz shartli belgilar
Maydonli shartli belgilar bilan karta masshtabida konturini saqlab qolish mumkin bo’lgan obyektlar tasvirlanadi. Masalan, o’rmon, botqoqlik, o’tloq, poliz, ko’l va boshqalar.
1.2. 4-rasm. Maydonli shartli belgilar