Geodeziya, kartografiya, geografiya

2.2. Relyefni tasvirlash usullari.
Relyef umumgeografik kartalarda tasvirlanadigan eng murakkab element hisoblanadi. Oddiy shakllar eni va bo’yi masshtab asosida kichraytirilib tasvirlansa, relyefni uchinchi bir ko‘rsatkichi — balandligi ham tasvirlanishi kerak. Relyef — Yer yuzasidagi past-balandliklarni, jarlik va cho‘kmalarni, tog‘lik va tekisliklarni o‘zida mujassam qilgan landshaftning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Relyef geologik jarayon bilan bog'liq bo‘lib, uning shakllanishida ro’li katta. Yer yuzasidagi gidrografik elementlarning shakllanishida, o’simlik va tuproqlar tarqalishida, ekologik vaziyat rivojlanishida, muhandislik inshootlari loyihalashda, aholi yashaydigan shahar va posyolkalar qurilishida, dehqonchilikda relyefining ro’li katta bo‘lib, u bilan hisoblashmay bolmaydi. Yer yuzasining relyefi xilma-xil bo‘lib, ularni tasvirlash ham har xil bo‘ladi. Relyefi tekisliroq bo‘lgan hududlar bilan, relyefi baland-pastliklardan iborat bo'lgan hududlarni bir xil usulda tasvirlab bo’lmaydi. Masalan, tekislik hududlar gorizontallar bilan tasvirlansa aniqlik darajasi yuqori bo‘lsa-da, o‘quvchanligi past bo‘ladi. Relyefi balandliklar, tog‘liklar bo’lgan hududlarda gorizontallar bilan tasvirlanganda ham, relyefning xususiyatlari to‘liq ifodalanmaydi. Shuning uchun gorizontallar oralig‘i ranglar bilan bo‘yab ko'rsatiladi. Ba’zi relyef shakllari borki, ularni gorizontallar bilan tasvirlab bo’lmaydi. Masalan, jarliklar, karstlar, osilib turgan tog‘ jinslari, g‘orlar va h.k.lar, umuman relyefni teng ya’ni izoliniyalar (gorizontallar) va belgilar bilan tasvirlash mumkin. Geomorfologik kartalarda miqdoriy rang bilan ba’zan areallar bilan, ham tasvirlanishi mumkin. Gipsometrik kartalarda relyefni tasvirlashda maxsus qoida va talablar borki, ularni albatta hisobga olish kerak. Ular: tasvirlarning geomrtrik o'lchamligi, ya’ni kartada joyning absolyut balandligini aniqlash va balandliklar orasidagi farqni hisoblash, qiyalik burchaklarni aniqlash va yer yuzasi notekisligini ko‘rish;
— tasvirlarning nafisligi, relyefning tekisligi va notekisligini bir me’yorda ko‘rsatilishi va o‘quvchida tasvirlangan relyef to‘g‘risida ko‘rgazmali shakl hosil bo‘lishiga erishish;
— tasvirlangan relyefda morfologik o‘xshashlik bo’lishligi, ya’ni relyefning tipologik xususiyatlari va tarkibi ko’rinib turishi kerak. Yuqorida keltirilgan talablari bajarish butun relyefni kartaga olish tarixida namoyon bo’ladi, har xil davrlarda birinchi olinga tasvirning ko‘rgazmaliligi, hajmli yoki aniq metrik o‘lchamli ko‘rsatishga intilish kuzatilsa, ba’zi davrlarda relyefning morfologik o’xshashligini tasvirlashga yoki bu talablarni bitta kartada ko‘rsatishga harakat qilingan. Eski kartalarda relyef sxematik perspektiv (uzoqdan manzarali tasvirlash) usulda alohidagi tepalik, baland joylar, tog‘lar ko’nishida tasvirlangan. Relyef elementlarini bo'rttirib ko‘rsatish uchun tepaliklar soyasi bilan qoplangan, bu relyef suratli tasvirlash usuli ham deb atalgan . Bu usulga relyefning absolyut yoki nisbiy balandliklari zarur emas, faqat suv ayirg‘ichlarning umumiy joylashishi, asosiy tog‘ tizmalari yo‘nalishini bilish kerak, xolos. Bunday tasvirlash usuli albatta, shartli bo'lib, hech qanday geometrik aniqlik haqida so‘z yuritilishi mumkin emas. Relyefning suratli tasvirini rassomlar tuzgan, masalan, Leonardo da Vinchining toshgan qirg‘og‘i relyefi kartasi «qush uchish» balandligi bo'yicha tasavvur etib tuzilgan. Bu usul hozirgi vaqtda deyarli ishlatilmaydi. Bu usul so’nggi vaqtlarda takomillashtirilgan va geometrik shakllar yordamida relyef tasvirlanmoqda. Hozirgi vaqtda ba’zi kartalarda (siyosiy-ma’muriy, iqtisodiy va tarixiy) bu usul ishlatiladi, u fiziografik usul deb yuritiladi. Fiziografik kartalar ko‘proq okean osti relyefini va uzoq sayyoralarni yuzasini tasvirlashda, turistik bukletlardagi kartalarni tuzishda qo‘llanilmoqda. Uning yaxshi xususiyati shundaki, bunda relyef ko‘rgazmali holatda blokdiagrammaga yoki tasviriy panoramaga o‘xshatib ko‘rsatiladi. Lekin undan o‘lchash yo‘li bilan aniq ma’lumot olish mumkin emas.
2 .2. 1-rasm. Relyefni perspektiv usulda tasvirlash.

Relyefni tasvirlashning perspektiv (uzoqdan manzarali tasvirlash) usulini XIX asr harbiy kartalarida qollash mumkin emasligi sezilib qoldi, chunki harbiylarga aniq kartalar zarur edi. Relyefning bunday tasvirlanishi piyoda qo‘shinlarning, artelleriya va otliq askarlarning manyovrliligini ta'minlay olmay qoldi, bu esa relyefni shtrixlar bilan tasvirlash usuli paydo bo'lishiga asosiy sabab bo'ldi. Relyef shtrixlar bilan tasvirlanganda chiziqlarning ingichka va yo‘g‘onligiga qaraladi. Relyef qancha tik bo’lsa, qora chiziqlor shunchalik yaqinlashtirilib ko‘rsatiladi, bu yoritilganlikning o‘zgarganligini bildiradi, ya’ni relyef elementlari qanchalik tik joylashgan bo‘lsa, shunchalik soya quyuq, nishabligi kamayib borgan sari soyalar shunchalik yoritilib beriladi. Relyefni shtrix chiziqlar bilan tasvirlash 1800-yillardan boshlangan, uni birinchi marta 1799-yilda nemis harbiy xizmatchisi Togan Georg Leman amalga kiritgan. U quyidagi soya munosabati ehtimolini olgan chiziq qalinligining T yorug’likga nisbati, ya’ni chiziqlar orasidagi masofaga nisbati, quyidagicha aniqlanadi:

T/S = a / (450 - a), (4.1)
bunda — yonbag‘ir nishablik burchagi .
Leman shkalasi 9 ta bo‘limdan iborat bo‘lib, 0—5° li yonbag‘irlar uchun bu munosabat 0:9, 5—10° da 1:8 va hokazoga teng. Eng tik 40—45° yonbag‘irda bu nisbat 8:1 ga teng. 45° dan ko‘p tik yonbag'irlar uzluksiz qora rang bilan qoplangan. Keyinroq bu shkala rus harbiy akademiyasining professori A.N. Bolotov tomonidan takomillashtirilgan. Shtrixlar usulidan asosan qiyalik burchaklarni ko'rsatish bo’lib, chiziqlarning yo‘g‘onligi ular orasi zichligiga bog’liq. Nishablikni ko‘rsatishda chiziqlari yo'g‘onligi asosiy ro’l o‘ynaydi.
2.2. 2-rasm. Qiyaliklar shtrixlar shkalasi.
A.N. Bolotov tomonidan yaratilgan topografik kartalar harbiy sohada keng qo’llanilib kelingan. Shtrixlar usulidan foydalanishda ishlatilgan chiziqlami yo‘g‘onligi bilangina chegaralanmay, ularning uzun va ingichkaligiga ham e’tibor berilgan. Shtrixlar relyefning plastikasini (yuzini) yaxshi ko‘rsatibgina qolmay, uning morfologik xususiyatlarini ham ko‘rsatib beradi, lekin nuqtalarning absolyut va nisbiy balandliklarini aniq bermaydi. Undan tashqari, bu usuldan relyefning barcha shakllarini to‘liq tasvirlab bo‘lmaydi, masalan, Yer yuzasining tekislik qismini ko‘rsatish juda qiyin.
P erspektiv, shtrixlar va boshqa usullarda tasvirlangan relyefni o‘qish oson ko‘rinsada, nisbiy balandliklarni to‘g‘ri aniqlab bo’lmaydi. Shuning uchun XIX asr oxirlariga kelib gorizontallar usulidan foydalanila boshlandi (bu usul to‘g‘risida topografrya fanida topografik kartalar bo’limida ma’lumot berilgan). Gorizontallar — bir xil balandlikli chiziqlardir. Ular dengiz tekis sathi yuzasiga qabul qilingan kesim halandligida relyef kesmalarini proyeksiyalashda qoldirgan iz kabi tasavvur etiladi.

Gorizontallar hozirgi vaqtda topografik, umumgeografik tabiiy va gipsom ertik kartalarda relyefni tasvirlovchi asosíy usul hisoblanadi.

Gorizontal yordamida kartaning hohlagan joyi balandligini aniqlash mumkin. Gorizontallar yordamida joyning relyefining raqamli modelini tuzish va morfometrik ko‘rsatkichlarini olish mumkin. Relyefni tasvirlashda asosiy muammo gorizontallar oralig'ini tanlashdir. Topografik kartalarda maxsus qabul qilingan standartlardan foydalaniladi, u karta masshtabiga va tasvirlanayotgan hududga bog‘liq bo'lib quyidagi jadvalda ko'rsatilgan (3-jadval).
Agar asosiy gorizontallar bilan relyefning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin bo‘lmasa, yarim gorizontallardan foydalaniladi. O‘rta Osiyo hududidagi Qizilqum va Qoraqum cho’llarida relyefni, ya’ni to‘p-to’p, ko‘chib yuruvchi va barxan qumlarni asosiy gorizontallarda tasvirlaganda, qum relyefini to‘liq ifodalab bo‘lmaydi. Shuning uchun yarim gorizontallardan foydalaniladi. Ba’zan relyefni yanada aniqroq va to'laroq tasvirlash uchun yordamchi gorizontallardan ham foydalaniladi. Katta va har xil relyefga ega bo‘lgan hududlarni mayda masshtabli tabiiy va gipsometrik kartalarini tuzishda (pasttekislik, baland tekislik va baland tog‘liklar) har xii balandlikdagi gorizontallar ishlatilishi mumkin. Sobiq Ittifoq davrida yaratilgan va o‘sha davrlarda eng yuqori baholangan 1:2 500 000 masshtabli gipsometrik kartada quruqlik uchun qabul qilingan balandlik va pastlik shkalasida 0-300 gacha bo‘lgan balandlikni tasvirlash uchun har 50 m etrdan gorizontal o ‘tkazilgan. 300-600 metrgacha har 100 m dan, 600-750 metrgacha 150 metrdan, undan yuqori 4500 metrgacha 250 m lardan, 6000 metrgacha har 500 m dan, undan balandiari 1000 m balandlik shkalalari tanlangan. Gorizontallarning qiymatlarini tanlashda baiandlik mintaqalarini hisobga olish kerak. Masalan, 200 m shkala pasttekislik chegarasi bo’lsa, 1000 m (ba’zan 750 m) esa baland tekislik chegarasi, 2000 m, gorizontal esa tog’ va baland tog‘ shkalasi deb qabul qilingan. Dengiz va okeanlarning suv osti relyefi ham ko‘rsatiIadi, ulami izobalaiar deb yuritilib, m ayda masshtabli gipsometrik kartalarda ham tasvirlanadi. Ulaming ham chuqurliklar shkalasi har xil bo‘!adi. Masalan, shelf zonasi (200 m gacha) — 50 m dan, kontinental chuqurlik (2500 m gacha) 100 va 250 m dan, chuqur tekisliklar va cho‘kmalar 500 m va 1000 m dan o ‘tkaziladi.
Gorizontallar bilan ifodalab bo’llmaydigan relyef shakllari va elementlari uchun shartli belgilar qo'llaniladi. Bu, odatda, yer yuzasining bir tekisda o ‘zgarishi buzilishidan dalolat beradi, masalan, jarliklar, cho‘qqilar, chuqur daralar, suv o‘yib ketgan joylar va boshqa relyefning tabiiy shakllari. Bunday vaqtda gorizontallar bilan to‘g‘ri keladigan jigar rangli shartli belgilar ishlatiladi. Agar relyefning sun'iy shakllarini tasvirlash zarur bo'lganda, masalan, karerlar, tuproq uyumlari, oqava ariqlar, konlardan ishlab chiqilgan yaroqsiz jinslar uyumi va boshqalar uchun belgilarning qora ranglisi ishlatiladi. Geomorfologik kartalarda relyef shakllarini tasvirlashda areallar belgilaridan foydalaniladi. Shu yo’l bilan karsili g‘orlar, tuzli tepaliklar, poligonal relyef, barxanli va to‘p-to‘p qumliklar tizmasi va boshqa relyef shakllari tasvirlanadi. Yer usti va okean osti relyefining tarkibini tasvirlash asosiy mazmuni hisoblangan orografik kartalarda chiziqli belgilar cho‘qqilarni, o‘yiq va chuqur joylarni, havzalarni, daralami tasvirlashda keng qo‘llaniladi.
Mayda masshtabli umumgeografik kartalarda gorizontallar oralig'ini tanlash tasvirlanadigan liududlarga bog‘ljqdir. Masalan, O’rta Osiyoning relyefi har xil bo'lganligi uchun quyidagi shkalalar qabul qilingan: 0 metrdan past joylar to‘q yashil rangda (asosan botiqlar tasvirlanadi), 0—100 metrgacha yashil rangda, 100— 00 metrgacha to‘qroq yashil rangda tasvirlanadi. 200-400 metrgacha och jigar rang, balandligi oshib borgan sari jigar rang quyuqlashib boraveradi. (O‘zbekiston hududi tasvirlanganda 1000-gorizontal albatta ko‘rsatiladi, chunki undan baland joylarda paxta ekilmaydi). Bunday usul gorizontallar oralig‘ini bo‘yab ko'rsatish usuli deb yuritiladi. Bu usulda relyefni tasvirlash kartografiyada gipsometrik usul deb ataladi. Bu usul izogipslarga (teng balandlik) asoslangan. Gipsometrik usulda tasvirlangan relyef 10-16-poglonalarda (shkalalarda) berilishi mumkin. Rangli shkalalarni ishlab chiqishning bir nechta prinsiplari mavjud: - «Qancha baland bo'lsa shuncha qora» shkalalar - ularda tekislik balandligi oshgan sari ranglar och yashildan tolq yashilga qarab o‘zgarib boradi; tog‘li hududlarda esa — och sariq-jigar rangdan to‘q jigar rangga qarab oshib boradi. Bunday shkalalar mantiqan tog‘ri, chunki ular balandlik va qiyalik oshganini bildiradi, lekin uyg‘unligi kam va relyefning nafis (plastikali) tasvirlashi yetarli emas. Qancha baland bo'lsa shuncha yorug‘ shkalalar - ularda tekislik uchun tanlangan kul rangdan, baland tog’larning och sariq yoki deyarli oq rangiga qarab shkala tanlanadi. Bunday shkalalar juda ifodali, chunki tog‘lar quyosh balan yoritilgandek tuyuladi, bu esa relyef tasvirida nufuzilikni ta’minlaydi. Bu shkalalar Alp, Pomir, Tyan-Shan va boshqa tog'lar relyefini tasvirlashda ishlatiladi. Noqulaylik tomoni kartaning eng ko'p yuklama joylashgan qismi -- tekislik qorong‘ilashgani. «Ranglarning to‘qligi va issiqligini oshirib borish» shkalalari - ularda yashil, sariq, to‘q sariq, qizil kabi k etma-ketliklar ranglar shkalaga tanlanadi.
2.2. 3-rasm. Shimoli-g’arbiy nurlar yordamida hosil bo’lgan soya