Geodeziya, kartografiya, geografiya

I. BOB. KARTOGRAFIK BELGILAR USULLARI.
1.1. Kartografik belgilar, ularning vazifalari.
Kartalarda har xil obyektlar (predmet, hodisa, jarayon va h.k.) va ularning sifat va miqdor ko'rsatkichtarini ifodalash uchun qo’llaniladigan grafik simvollarga kartografik shartli belgilar deyiladi. Bu belgilar mumkin qadar sodda, ko‘p joy egallamaydigan va shu bilan birga bir-birlaridan aniq ajralib turadigan va oson chiziladigan hamda o’qiladigan bo‘lishlari kerak. Alohida obyektlarning kartografik belgilari ikkita asosiy vazifani bajaradi: birinchidan — obyektlarning turini ko‘rsatadi (quduq, shosse, botqoqlik va b.) va ularni ayrim miqdor va (yoki) sifat tavsiflarini (masalan, quduqdan ma’lum vaqtda olinadigan suv miqdorini), shosse qatnov qismining eni va ustiga yotqizilgan matrialning turi, botqoq kechib o‘tishga yaroqliligini: ikkinchidan — obyektning fazoviy holatini aniqlaydi, ushbu obyektlarning planli o‘lchamlarini va shakllarini yoki ular «fazosini» modellashtiradi. Ko‘pincha beigilar hodisaning vaqt mobaynida o’zgarishini (shaharlar o'sishi, daryolar toshishini va h.k.), ko‘chib yurishini (ckspc- disiyalarni marshrutini, siklonlarning trayektoriyasini) va boshqa jarayonlarni aks ettiradi. Kartalarda belgilar jamuljam bo‘lib keng vazifalarni bajaradilar. Ular obyektlarning o‘zaro uyg‘unligini va aloqadorligini ko‘rsatadi, hodisalarning fazoviy obrazlarini shakllantiradilar, ular joylanishidagi qonuniyatlarni va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradilar. Natijada karta alohida belgilarda mujassamlashgan inshaklsiyalar yig'indisidan ortiq bo‘lgan yangi bilimlar beradi. Bundan tashqari belgilarni guruhlarga ajratish hodisalar holati, farqlanishi, o’zaro bir-biriga tasiri va vaqt mobaynida o’zgarishini fazoviy tavsiflash uchun keng imko- niyat ochadi. Qadimgi kartalarda voqea va hodisalar perspektiv suratlar bilan ko'rsatilgan. Bunday suratli rasmlar alohida izohlarsiz ham tushunarli bo‘lgan.
Dastlabki vaqtlarda alohida obyektlarning suratlari individual bo'lgan. Masalan, shaharlarda diqqatga sazovor binolarning arxitekturasini aks ettirishga harakat qilganlar. Keyinchalik perspektiv suratlar, ayniqsa mayda masshtabli kartalarda o'zlarini individualliligini yo‘qota boshlaganlar va ular o‘xshash obyektlar uchun umumiy qilib bajariladigan bo’lganlar. Masalan, alohida guruh manzilgohlar (qishloqlar, shaharchalar, shaharlar, qal’alar va h.k.) uchun o’zlarining alohida qabul qilingan perspektiv belgilaridan foydalaniladigan bo‘lindi. Bu narsa individual tavsiflardan turdosh tushunchalarga o‘tish
u chun kartografik belgilar kiritilishini taqozo qildi. Shundan keyin qaysiki ularni tushunish uchun izohlab (sharhlab) berish zarurati tug‘ildi.
1.1 1-rasm. Joyni perspektiv usulda tasvirlash