asosida tuzilgan relef otmivkasi. Bunda tog’lar rangi yarqirab ko‘zga tashlanib turadi, tekislikniki esa ozroq xira ko‘rinadi, bu bilan balandlik pog'onalari yaxshi farqlanadi va relyef nufuzliligi ta’minlanadi. Bunday shkalalar ko‘plab gipsometrik kartalarni tuzishda ishlatilgan. Gipsametrik shkalalar — bu shkalalarning turlari unchalik ko‘p emas, ular sayoz joylarning och ko‘k rangidan chuqur joylarning to‘q ko’k rangi bo‘yicha jihozlanadi. Bir xil rangli shkalalar 5-6 ta, ko‘p ranglisi esa 16 tagacha pog‘onaga ega bo'lishi mumkin. Odatda Yer usti va dengiz osti relyefi pog'onalari bitta shkalaga birlashtirilib, kartalarda keltiriladi. Gipsometrik usulda tasvirlangan relyefni o‘qish uchun karta legendasida berilgan chuqurlik va balandliklar shkalasidan foydalanish zarur. Bu shkala asosida kartadagi 2 nuqta orasining ko‘ndalang kesimini (profilini) chizib, relyefni yanada aniqroq va chuqurroq o‘rganish mumkin. Bunday ko‘ndalang profil O‘zbekiston geografik atlasining (1999) Tabiiy geografik kartasida (8—9-betlar) 2 xil masshtabda (gorizontal masshtab 1:4 ming, vertikal masshtab 1:100 000) va 2 xil yo‘nalishda berilgan.
Soya nurlar plastikasi relyefni nufuzli tasvirlashda katta effekt beradi, bunda relyef shakllari soyalar bilan qoplanadi, masalan, otmivka usuli. Bu usulda joy tanlangan yoritish yo‘nalishi bo‘yicha och rang bilan bo‘yaladi. Eng ko‘p effektni va hajmlilikni soya nurlar plastikasi beradi, unda bir tekisda yorug‘ joydan qorong‘usiga qarab rang o‘zgarib boradi. Qora yoki jigar rangli buyoq yorug‘lik tushmagan relyefning tik yonbag‘irlariga quyuq, tekis joyiga ochroq beriladi. Kartografiyada uch xil variantdagi otmivka ishlatiladi: Bular: - yon tomondan (qiyalama) yoritishda otmivka, odatda shimoliy-g‘arb tomondan (kartaning yuqori chap burchagidan) yorug'lik tushadi, bunda yonbag‘irlarning g‘arb va shimoliy-g‘arb tomonlari yoritiladi, sharq va janubiy-sharq tomonlari qorong‘ilashgan deb qabul qilinadi - tik tushgan yorug’llikda (zenitdan) otmivka, bunda nur tepadan tushadi, shu sababli tog‘ chuqqilari yoritilgan, past erlar qorong‘ilashgan deb hisoblanadi; - yuqoridagi ikki variantni birgalikda qo'llab otmivkani olib borísh, bular xohlagan oriyentirovkali yonbag‘irlarga soya berishda ishlatiladi va bunday tasviriy sanal usuli eng ko‘p effekt beradi. Otmivka usuli ba’zi mayda masshtabli umumgeografik kartalarda relyefni tasvirlashning asosiy usuli sifatida ishlatiiadi, lekin ko‘proq bu usul gorizontallarga qo‘shimcha ravishda va ko‘p rangli gipsometrik bo‘yoqni kuchaytirish maqsadida beriladi. Bu bilan tasvir sifatida maksimal nufuzlik va yuqori estetiklik ta’minlanadi. Uzoq vaqtlarbu usulni qo‘llash kartograllarning tasviriy san'atiga bog’liq bo‘lib kelgan, lekin hozirga kelib bu usul oson avtomatlashtiriladi. Analitik otmivka batafsil ishlangan relyefning raqamli modeli asosida olib boriladi. Avtomatik ravishda barcha elementar kvadratli kataklarda qiyalik burchaklar hisoblanadi va ularga tegishli rastr qiymati beriladi — ranglar quyuqlashishi effektni beradigan har xil qiymatli nuqtalardir. Shunday qilib, rastrli nuqtalar majmuasi yarim tomi tasvir haqidagi taassurotni hosil qiladi. Analitik otmivka kompyuterli kartalashtirishda keng qo‘llanilib, juda yuqori aniqlikga va sifatga egadir. So‘nggi yillarda analitik otmivkani yonbag‘irli obzorga ega kosmik radiolakatsion syomka natijasida olish yolga qo‘yilgan. Radiolakasion qiyshiq nur joy notekisligidagi barcha soyalarni aniq ko'rsatadi va bu suratlar fotokartalarni tuzishda ishlatiladi. Relyefni tasvirlashda va uni o‘qishda yana bitta usul --fotorelyef usulidan ham foydalaniladi. Buning uchun relyef shakli gipsdan yoki plastikdan yasaladi, so‘ngra u yon tomondan suratga olindi. Suratda uning natural (tabiiy) holati va soyalari hosil qilinadi, so'ngra surat nashrga beriladi. Fotorelyef ko‘pincha atlaslarda mavzuli kartalarga qo‘shimcha ravishda beriladi. Relyefning blok-diagrammasi — bu yer yuzasi relyef notekisligini nufuzli ifodalaydigan uch o‘lchamli yassi tasvirlaridir. Odatda ular hududning ichki geologik-geomorfologik tuzilishini ko‘rsatadigan ko'ndalang va bo‘ylama kesmalar bilan birlashtiriladi.
XULOSA
Bugungi kunda qaysi bir sohaga qaramang karta bilan bog`liq bo`lmasa. Ishning jadal tez va oson bitishida kartaning ro`li katta. Kartografiya fani shunday muommolarni hal qilishda yordam beradi. Kartada tasvirlanayotgan voqea va jarayonlarni sifati, miqdori turi kabi elementlarini turli hil belgilari bilan foydalanuvchiga aniq soda va tushunarli qilib o`zining usullari bilan ko`rsatib bera oladi.
Kartagrafiya birdaniga bu holatga kelgan emas, bu fanning rivojlanishida ko`plab olimlarning va tadqiqotchilar sayi harakati mavjud. Jumladan; yutdosh ajdodlarimiz: Muso Al-Xorazmiy, Ahmad Al-Farg`oniy, Jayxoniy, Barxiy, Beriniy, Mahmud Qoshg`ariy, Xafizu Abru, Bobur, Xaydar Mirzo kabi ajoyib olim va geogeafik sayyohlar geografiya va kartagrafiya faning rivojlanishiga katta hissa qo`shganlar.
Xar bir sohaning o`z kaliti bo`lgani kabi kartani to`liq o`qiy olishda va uni tushunishda tasvirlash usullari bu savollarga javob bo`la oladi.
Belgilar hamma zamonlarga ishlatib kelingan. Bu belgilar o`sha joy haqida ma`lumot bera olgan. Yillar o`tishi kartaga bo`lgan ehtiyoj tufayli tasvirlash usullari murakkabliligi, aniqligi jihatidan shakillana borgan.
Kartagrafik tasvirlash usulini tushunga odamgina karta haqidagi ma`lumotlarni o`qiy oladi.
