Genomika asoslari

DNK transkripsiyasi. Transkripsiya – bu axborotni qo`sh zanjirli DNK molekulasidan bir zanjirli RNK molekulasiga ko`chirishdir. Bunda RNK sintezi uchun DNK zanjirining faqat bittasi ishtirok etadi. Bu zanjirga ma’noli zanjir deyiladi. Transkripsiyada, boshqa sintetik jarayonlar kabi uchta davr: initsiatsiya, elongatsiya va terminatsiyalar o`tadi. Bu jarayonlarni amalga oshirishda DNK –bog’liq RNK-polimeraza yoki RNK-polimeraza fermenti ishtirok etadi.

37-rasm. Transkripsiya va translatsiya mexanizmlari.
Transkripsiya jarayonining boshlanishi DNK molekulasining ma’lum nuqtalariga RNK polimeraza fermentining birikishi bilan bog`liq. RNK polimeraza fermenti birikkan nuqtalar DNK molekulasidagi transkripsiyaning boshlang`ich nuqtalari bo`lib, bularga promotorlar deyiladi. Promotor nuqtalari AT nukleotid ketma-ketligiga ega bo`lib, DNK molekulasi RNK-polimeraza fermenti joylashgan nuqtalardan bo`yiga qarab ikkiga ajrala boradi va undan RNK sintezlana boshlaydi. RNK ning sintezi oxirgi 5` qismdan 3` ga qarab yo`naladi. Bu jarayon turli organizmlarda turli vaqtda va turli haroratda o`tadi. Masalan, E.coli da 1 daqiqada 37<sup>o</sup>C da 45-50 nukleotid juftlaridan iborat RNK sintezlanadi. Sintezlangan RNK ning nukleotid tarkibi bilan DNK nukleotidlarining mos kelishini aniqlash uchun 1957-yilda Y.Volkin va L.Astraxanlar E.coli hujayrasini T–4 fagi bilan yuqtiradilar. Fag genlarining ta’sirida bakteriya xromosomasi yemirilgan, 7 daqiqadan so`ng 37^oC da fag DNK si tomonidan sintetik jarayon boshlangan. Yangidan sintezlangan RNK ning nukleotid tarkibini o`rganib, shu narsani aniqlaydilarki, RNK ning nukleotid tarkibi fag DNK sining nukleotid tarkibiga to`liq mos keladi. Keyinchalik barcha o`rganilgan organizmlarda RNK ning uncha katta bo`lmagan qismi irsiy axborotni DNK dan oqsilga tashishda ishtirok etishi aniqlangan. E.coli da bitta RNK-polimeraza fermenti hujayradagi RNK ning barcha uch xilini: i-RNK, r-RNK, t-RNK larni sintezlaydi. Eukariotlarda RNK-polimerazaning uch xili: I. r-RNK uchun javobgar; II. i-RNK sintezi uchun javobgar; III. t-RNK sintezi uchun javobgarlari aniqlangan.