Genetika va evolyutsion

3. Evolyutsion ta’limotning metodologik asosi
Darvin organik olamning tarixiy rivojlanishi bilan birga organizmlarning 
muhitga moslanishini ham ilmiy asosda tushuntirib, biologiyaning keng ko`lamda 
rivojlanishiga yo`l ochib berdi. Evolyutsion nazariyaning ilmiy mohiyati shundan 
iboratki, u biologik evolyutsiyaning murakkab jarayonlarini irsiy o`zgaruvchanlik, 
yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish, alohidalanish kabi moddiy omillar 
yordamida 
izohlab 
berdi. 
Evolyutsiyani 
harakatlantiruvchi 
kuchlarning 
moddiyligini tan olish evolyutsion ta’limotning ilmiy nazariyaga aylanishida 
muhim ahamiyat kasb etgan. Evolyutsiya jarayoniga olib keluvchi asosiy ziddiyat 
populyatsiya tarkibiga kiruvchi sifat jihatdan farq qiluvchi individlar bilan muhit 
o`rtasidagi ziddiyatlardir. Bu ziddiyat ichki ziddiyat bo`lib, tuzilish darajasiniig 
yuksalishi bilan bu munosabatlar kuchaya boradi. Organizm bilan muhit 
o`rtasidagi ziddiyatlar yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish, mavjud va yangi
moslanishlarning paydo bo`lishi bilan bartaraf qilinadi. 
Organik olamdagi evolyutsiya qarama-qarshilik kurashi mavjud tuzilishni, 
forma va hokazolarni saqlash bilan, ularning yangi sharoitda o`zgarishi o`rtasidagi 
ziddiyatni bartaraf etish natijasi ekanligini qayd etish zarur. Evolyutsion ta’limot 
organik olam doimo harakatda, o`zaro munosabatda va qarama-qarshilikda 
ekanligini atroflama ochib berdi. Organik olamdagi tarixiy rivojlanish yuzaki 
qaraganda tasodifiy hodisalarga, to`satdan paydo bo`ladigan o`zgarishlarga 
asoslansada, aslida u tabiiy tanlanish orqali ma’lum yo`nalishga kiradi. Molekulyar 
genetik darajadagi muqarrar va qonuniy o`zgaruvchanlik yashash uchun kurash 
individlarning qirilishi darajasida butun evolyutsion jarayon uchun qonuniy va 
yo`nalishli bo`ladi. Evolyutsion ta’limotda rivojlanish jarayoni bir tomondan uzlukli, 
miqdor, ikkinchi tomondan, sekin va tez sodir bo`luvchi sifat o`zgarishlarini 
almashlab 
turishi 
natijasi 
ekanligini 
qayd 
etish 
kerak. 
Evolyutsiyani 
harakatlantiruvchi kuchlar rivojlanayotgan sistemalarning har biri, chunonchi, 
populyatsiya, tur, biogeosenoz ichida bo`lishi ishonchli dalillar bilan tushuntirib 
berildi. 
Evolyutsiyaning boshqa ko`pgina muammolari, xususan, eski tuzilishning 
yangi tuzilishga o`tishi, rivojlanishning yo`nalishli va yo`nalishsizligi, progress va 
regress, evolyutsiyaning qaytarilmasligi, qaytarilishi ham falsafiy tavsifga ega. 
Evolyutsiyaning asosiy yo`nalishi mayda irsiy o`zgarishlar tanlanish tufayli yig`ila 
borishi hisobiga amalga oshadi. 
Shunday qilib, boshqa biologiya fanlariga nisbatan evolyutsion nazariya 
rivojlanishning umumiy qonunlarini o`rganuvchi falsafa (dialektika) bilan 
chambarchas bog`liqdir. Rivojlanishning dialektika konsepsiyasi evolyutsion 

---

241 
nazariya uchun metodologik asos bo`lishi bilan birga o`zi ham evolyutsion ta’limot 
ma’lumotlarini hulosalab takomillashtira boradi.