Genetika va evolyutsion

Arxallaksis
yunoncha 
arshe 
— boshlang`ich, 
allaxis 
— almashinish degan 
ma’noni bildiradi. Morfogenezning dastlabki bosqichida ro`y beradigan o`zgarish — 
arxallaksisda organ tamomila o`zgarib yangilanadi hamda uning rivojlanishi 
ajdodlarinikiga nisbatan tamomila boshqacha yo`nalishda boradi. 
Shunga ko`ra, arxallaksisda faqat organning asosi vujudga kelgandagina 
rekapitulyatsiya amalga oshadi. Uning keyingi rivojlanishi esa o`zgacha yo`nalishda 
bo`ladi. Ilonlardagi umurtqalar, ko`p baliqlarning suzgich pardalaridagi shu’lalar, 
tishli kitlardagi tishlar sonining miqdor jihatdan ortishi arxallaksisga misoldir. Sut 
emizuvchilar junining rivojlanishini ham arxallaksisga misol qilib ko`rsatish 
mumkin. Jun rivojlanishining eng ilk davri tangacha rivojlanishining dastlabki 
davrlariga o`xshaydi. Bu epidermis hujayralarining to`plana borishi bilan 
ifodalanadi. Lekin keyinchalik bu to`plangan epidermis hujayralari rivojlanayotgan 
biriktiruvchi to`qima so`rg`ichlari tazyiqi ostida oldinga bo`rtib chiqish o`rniga, 
chin teriga botib, ichkariga kiradi. Binobarin, junning keyingi rivojlanishi o`ziga xos 
usulda boradi. Demak, sut emizuvchilar junining ontogenezida plakoid tangacha 

---

210 
strukturasining filogenezi batamom takrorlanmaydi. Arxallaksis hayvonlarga 
nisbatan o`simliklar olamida keng tarqalgan. Arxallaksis yo`li bilan ikki pallali 
murtakdan bir pallali murtak rivojlangan, murakkab bargdagi barglar soni yoki 
androtseydagi changchilar soni ortgan. 
Organlarning rivojlanish yo`nalishini o`zgartira oladigan filembriogenez bilan 
bir qatorda, organizm rivojlanishidagi belgi va organlarning tamoman yo`qolish 
xollari ham uchraydi. Seversov bularni salbiy anaboliyalar, arxallaksislar va 
deviatsiyalar deb atagan. U salbiy filembiriogenezning 2 xilini farq qilgan. Salbiy 
filembriogenezning birinchi xilida organ embrionining dastlabki bosqichi qisqaradi, 
natijada uning tuzilishi soddalashib, voyaga etgan hayvonlarda o`z funksiyasini 
yo`qotadi va rudiment holda saqlanib qoladi. Ikkinchi xilida embrionning asosi normal 
vujudga keladi, biroq rivojlanishning keyingi bosqichlarida kichrayib, reduksiyaga 
uchraydi va voyaga etgan organizmlarda butunlay yo`qolib ketadi.
Organlarning reduksiyalanish jarayoni filogenezdagi ixtisoslashgan evolyutsion 
rivojlanishdir. Uning yo`nalishini tabiiy tanlanish jarayoni belgilaydi. Tabiiy tanlanish 
yo`nalishining o`zgarishi oddiy va murakkab tuzilishdagi sabab bo`ladi. Organlar 
tuzilishining reduksiyalanish yo`nalishi bilan bog`liq makroevolyutsiya jarayoni 
mikroevolyutsiya jarayonlari orqali amalga oshadi.
Seversovning filembriogenez nazariyasi ontogenez bilan filogenez o`rtasidagi 
o`zaro qarama- qarshilik va bog`liqlikni ko`rsatib, uning dialektikasini namoyish 
etadi. Seversov ta’limoti Shmalgauzen, Matveyev va boshqalar tomonidan 
rivojlantirildi. Ular ontogenez yangilanishining yoki o`zgarishining asosiy 
yo`nalishlari, ularning ekologik-fiziologik asoslari, bu jarayonda funksiyaning roli, tur 
ichidagi o`zgarishlar hamda divergensiya sabablarini aniqlashga o`z e’tiborlarini 
qaratdilar. Chunonchi, Shmalgauzen forma hosil qilish jarayonida korrelyatsiya va 
koordinatsiyaning ahamiyatini ko`rsatdi. A.A.Paramonov evolyutsion rivojlanish 
uchun boshlang`ich material hisoblangan mutatsion va kombinatsion o`zgarishlar 
ontogenezning turli bosqichlarida ro`y berishini, lekin ulardan faqat tanlanish 
nazoratida bo`lib, forma hosil qilish jarayonida qatnashgan o`zagarishlar 
filembriogenetik ahamiyatga ega ekanligini ta’kidladi.