Genetika va evolyutsion

 
Populyatsiyaning genetik muvozanati. 
XX asr boshlarida daniyalik olim 
Iogansen populyatsiyalarni genetik tomondan o`rganishga asos soldi. U 1903 yili 
nashr qilingan «Populyatsiyalar va toza liniyalardagi irsiylanish to`g`risida» degan 
asarida geterozigota genotipga ega organizmlardagi tanlash ta’sirini tajribada 
isbotladi. Hozirgi vaqtda aniqlanishicha, tabiatdagi barcha populyatsiyalar xilma-xil 
mutatsiyalarga ega bo`lib, genotip jihatdan geterogen hisoblanadi. Agar 
populyatsiyaga tashqi muhitdan biror ta’sir bo`lmasa, undagi genetik geterogenlik 
kelgusi bo`g`inlarda o`zgarishsiz, ma’lum muvozanatda saqlanadi. Bu hodisani 
birinchi bo`lib 1908 yili Xardi va Vaynberg aniqlaganlar. Buni tushuntirish uchun 
misollar keltiraylik. Bir populyatsiyada 
AA 
va 
aa 
allellarga ega gomozigota 
formalar teng miqdorda va ular o`zaro qiyinchiliksiz chatishadi, deb taxmin qilaylik. 
U holda bunday formalarning o`zaro chatishishidan quyidagicha natija hosil 
bo`ladi. Olingan raqamlardan ko`rinib turibdiki, organizmlar populyatsiyaning yangi
bo`g`inida gomozigota 
AA 
0,25; 
aa 
0,25%; geterozigota 
Aa e
sa 0,50% nisbatda 

---

131 
uchraydi. Ko`p hollarda populyatsiyaning gomozigota formalarida biror genning 
dominant va resessiv allellarining nisbati teng bo`lmay, bir allel ko`proq qirilsa 
ham, yozda jadal urchiydi. Bunday holatda tabiiy populyatsiyada 
AA 
0,7% ni, 
aa 
0,3% ni tashkil qilishi mumkin. 
♀
♂
0,5 
A
0,5 
0,5 
A
0,25 
AA
0,25 
Aa
0,5 
a
0,25 
Aa
0,25 aa
Bunday populyatsiyada, mabodo, dominant va resessiv allelga ega bo`lgan 
organizmlar qiyinchiliksiz o`zaro chatishadigan bo`lsa, u holda kelgusi bo`g`inda 
quyidagicha natija hosil bo`ladi: 
Raqamlardan ko`rinib turibdiki, populyatsiyaning yangi bo`g`inidagi 100 ta 
zigotadan 42 tasi geterozigota 
Aa, 
faqat 9 tasi gomozigota aa allellarga ega bo`ladi. 
♀
♂
♂♂♂
♂ 
0,7 
A
0,3 
a
0,7 
A
0,49 
AA
0,21 
Aa
0,3 
a
0,21 
Aa
0,09 
aa
Agar geterozigota, gomozigota holatdagi allellarning umumiy sonini hisoblab, 
teng 
2 
ga bo`linsa, u holda populyatsiyadagi AA
 
0,7% ni tashkil etadi, 
aa 
allellari esa 
0,3% ga teng bo`ladi. Bu misolda ham populyatsiyada dominant va resessiv allellarni 
saqlovchi organizmlarning o`zaro nisbati kelgusi bo`g`inlarda turg`un holatda saqlanishi 
ko`rinib turibdi. Populyatsiyadagi mazkur genning birinchi alleli — 
A 
ning uchrash 
tezligini qq
, 
ikkinchi alleli 
(a) 
ni (1—(
q
) bilan ifodalasak, ularning o`zaro chatishishi 
natijasida quyidagi formula hosil bo`ladi. Allellarning yig`indisi esa 
q
2
-q 
(1—
q
):q (1—
q);(1—q
)
2 
yoki q
2
; 2q(1—q):(1—
q
)
2 
ga teng bo`lib, u har xil genotipga ega organizmlar 
populyatsiyada qanday nisbatda uchrashini ifodalandi:
 ♀
♂
qA 
(1-q)a 
qA 
q
2
 AA 
q(1-q)Aa 
(1-q)a 
q(1-q)Aa 
(1-q)
2
aa 
Xardi—Vaynberg ilgari surgan mazkur formula hozirgi vaqtda 
Xardi 
— 
Vaynberg qonuni 
deb ataladi. Bu qonun tabiiy populyatsiyalarda har xil genotipga ega 
organizmlarning bo`g`inlararo munosabatini belgilayvermaydi, chunki tabiiy sharoitda 
yashaydigan organizmlar orasida o`zini-o`zi changlatuvchi — urug`lantiruvchi, jinssiz 
yo`l bilan ko`payuvchi organizmlar soni kam bo`lgan kichik populyatsiyalar ham 
uchraydi. Xardi — Vaynberg qonuni kariotipi diploid bo`lgan, chetdan changlanuvchi 
va normal meyozga ega organizmlarda, birinchidan, populyatsiya benihoyat katta, 
ikkinchidan, u shu turga mansub boshqa populyatsiyalardan ajralgan holatda bo`lganda, 
uchinchidan, populyatsiyada yangi mutatsiya ro`y bermaganda, to`rtinchidan, 
populyatsiyada tanlanish bosimi bartaraf etilganda o`z kuchini saqlaydi. 
Xardi-Vaynberg 
qonuniga 
asoslanib, 
S.S.Chetverikov 
tabiatda 
tarqalgan 
populyatsiyalarda mutatsiya holatini analiz qildi. Populyatsiyalarda vujudga kelgan 

---

132 
fenotip jihatdan ko`zga ko`rinadigan dominant mutatsiyalar bilan bir qatorda resessiv 
mutatsiyalar ham ro`y beradi. Ular fenotip tomondan namoyon bo`lmaydi va 
populyatsiyaning tashqi qiyofasini deyarli o`zgartirmaydi. Shunga ko`ra, tabiiy 
sharoitdagi populyatsiyalar fenotip tomondan nisbatan o`xshash bo`lsada, lekin 
genotip tomondan doim geterogen bo`ladi. Tabiatdagi populyatsiyalarning 
geterogenligi juda ko`p tekshirishlar natijasida aniqlangan.