Genetika va evolyutsion

4.
 
Organizmlarning hujayraviy tuzilishining kashf etilishi. 
XIX asrning birinchi yarmida organik olamning birligini isbotlovchi 
kashfiyotlardan yana biri hujayra nazariyasining yaratilishidir. Hujayra nazariyasiniig 
mualliflari T. Shvann va M. Shleyden bo`lsalarda, lekin uning yaratilishiga 
tayyorgarlik fan tarixida anchagina oldin boshlangan edi.
Bu tayyorgarlik davrida Volf ishlari nihoyatda katta ahamiyatga ega bo`ldi. U 
o`simlik, kurtak, barg, ildizlarni mikroskopda tekshirib, ular bir xil donachalar – 
“pufakcha”lar yoki hujayralardan iborat ekanligini qayd qilgan edi.
Hujayraning tuzilishini aniqlashda chex tabiatsunosi Ya.Purkine ishlari ham 
diqqatga sazovordir. U takomillashtirilgan mikroskopda har xil to`qimalar, hujayra-
larning nozik tuzilishini o`rgandi.Tovuq tuxumini tekshirib, sariqlik yuzasida kichik
pufakcha borligini aniqladi va uni murtak “pufakchasi” deb atadi 1831 yili R.Broun 
o`simliklar hujayrasida yadro borligini e’lon qildi. 1838—1839 yillarda nemis 
olimlari T.Shvann va M.Shleyden hujayra nazariyasini yaratdilar. Hujayra 
nazariyasiga ko`ra hamma tirik organizmlar hujayralardan tuzilgan. Hujayra 
o`simlik va hayvonlar organizmlarining o`sishi va rivojlanishi, takomillashishini 

---

37 
ta’minlaydi.Shleyden va Shvann hujayra strukturasi tirik moddadan hosil bo`ladi, 
degan fikrni ilgari surdilar. Nemis tabiatsunosi R. Virxov (1821 — 1902) bu fikrni 
tanqid qildi va hujayra bo`linish yo`li bilan ko`payadi, deb ta’kidladi. U o`sha 
davrda hukmronlik qilgan, hujayra faoliyatida qobiq muhim rol o`ynaydi, degan 
fikrga e’tiroz bildirib, protoplazma katta ahamiyatga ega ekanligini qayd qildi. 
XIX asrning 40-yillariga kelib, organizmlarning hujayraviy tuzilishga doir 
ko`pgina tadqiqotlar olib borildi. Bu tadqiqotlar organizm alohida-alohida bo`lgan 
hujayralar yig`indisidan iborat, degan noto`g`ri tushuncha paydo bo`lishiga olib 
keldi. Shunday yuzaki va mexanik tasavvur etish ayniqsa nemis olimi Virxov 
faoliyatiga mansubdir. Barcha tirik organizmlarning hujayralardan tuzilganligi 
organik olamning xilma-xil vakillari tuzilishiga ko`ra bir-biriga o`xshash, binobarin, 
umumiy ekanligini isbotladi va bu evolyutsion ta’limot uchun ishonchli dalil bo`lib 
xizmat qildi.