Genetika va evolyutsion

3.
 
Organizmlar tuzilish rejasining o`xshashligi.
Kyuve anatomiyaga qiyosiy usulni tadbiq etib, qiyosiy anatomiyani yaratdi. 
Sent-Iler hayvon tanasidagi tuzilishi va joylashishi o`xshash bo`lgan organlarni o`zaro 
taqqoslab, qiyosiy anatomiyaning umumiy prinsiplarini ishlab chiqishga intildi. Bu 
yo`nalish XIX asrda ingliz zoologi Richard Ouen tomonidan rivojlantirilib, 
gomologik, analogik organlarga aniqlik kiritildi. Gomologiya va analogiya 

---

36 
haqidagi tasavvur har xil hayvon guruhlari o`rtasidagi qarindoshlikni aniqlashda 
muhim ahamiyatga ega. Biroq Ouen Kyuve ta’limotining tarafdori bo`lganligi 
tufayli gomologik organlar timsolida hayvonlarning kelib chiqishidagi birlikni 
isbotlovchi dalillarni tan olmadi. Darvingacha bo`lgan davrda gomologik va 
analogik organlar haqidagi ta’limot A.P.Dekandol va V. Gofmeyster tomonidan 
o`simliklar va hayvonot olamiga keng tadbiq etildi. Botaniklar orasida Dekandol 
birinchi bo`lib, har bir o`simliklar guruhining tuzilishi qandaydir simmetrik rejaga 
asoslanganligi, ya’ni tashkiliy normasi haqidagi tushunchani ilgari surdi. Simmetrik 
reja ba’zi holatlarda modifikatsiyaga uchrashi, Chunonchi, changchilar o`zgarib, 
qo`shimcha gultoljibarglarga, poya o`zgarib tugunak yoki ildizpoyaga, barg 
tikanga, oddiy mevalar birikib, murakkab mevaga aylanishi mumkin. Albatta, bu 
bilan Dekandol o`simliklar evolyutsiyasini tushuntirmaydi, balki u Kyuve kabi, 
turlarning o`zgarmasligi g`oyasini himoya qiladi. Lekin Dekandol to`plagan 
qiyosiy morfologiya dalillari kelgusida evolyutsion ta’limotni asoslashda muhim rol 
o`ynadi. 
Nemis botanigi Gofmeyster arxegoniyli o`simliklarning barcha tiplarida jinssiz 
va jinsiy urchishni, ulardagi jinsiy organlarning tuzilishi, urug`lanish jarayonini 
o`rgandi. Olib borilgan qiyosiy — embriologik tadqiqotlarga asoslanib, u 
moxsimonlar, paporotniksimonlar, ochiq urug`lilar, yopiq urug`lilarning jinsiy 
organlari tuzilishi jihatdan o`xshash bo`lib, yagona o`simliklar guruhini tashkil 
etishini qayd qildi. Bu o`simliklar individual rivojlanishining o`ziga xos tomoni 
jinsiy va jinssiz urchishning gallanib turishidir. Sporali o`simliklarning jinsiy organi, 
Gofmeyster aniqlashicha, urug`li o`simliklarning shunday organlariga gomologdir. 
Bu esa sporali va yopiq urug`li o`simliklar bir-biridan keskin farq qilsada, genetik 
jihatdan umumiy ekanligidan dalolat beradi. Gofmeyster taxminiga ko`ra, ochiq 
urug`lilar yuqorida aytilgan o`simliklar orasida «ko`prik» vazifasini bajaradi. 
Gofmeyster tadqiqotlari barcha yuksak o`simliklar genetik jihatdan umumiyligini 
isbotlab berdi. Bu esa turlar o`zgarmas, degan metafizik g`oyalarga
putur yetkazib, 
evolyutsion nazariyani e’tirof etishga zamin yaratdi.