Genetika va evolyutsion

4.
 
Tashqi muhitning shakllantiruvchi roli to`g`risida 
Tabiatda gradatsiya hamma vaqt to`g`ri amalga oshavermaydi. Organizmlarga 
tashqi muhit ta’sir qilib, ularning rivojlanish yo`nalishini o`zgartirib turadi. Lamark 
bu fikrni ko`p misollarda isbotlashga harakat qildi. Faraz qilaylik, deydi olim, 
tabiat faqat suv hayvonlarini yaratgan va bu hayvonlar tamomila bir xil sharoitda 
(tarkibi bir, o`zgarmas harorat va chuqurlikdagi suvda) yashagan bo`lsa, bu vaqtda 
biz ideal gradatsiyani ko`rgan bo`lur edik. Haqiqatda esa suvda bir xil va 
o`zgarmas sharoit bo`lmaydi. Suv muhiti tekshirilsa, chuchuk sho`r (dengiz 
suvi), oqmaydigan, oqadigan, sayoz, chuqur, issiq va sovuq suvlar borligi 
ma’lum. Xilma-xil sharoitda yashaydigan va gradatsiyaning bir pog`onasiga 
mansub bo`lgan organizmlar tashqi sharoit ta’sirida o`zgarishi, ayrim hollarda esa 
tanib bo`lmas darajaga aylanishi mumkin. Chunonchi, nam o`tloqda o`sayotgan 
biror o`simlikning urug`i quruq joyga tushib qolsa, u bir necha bo`g`indan keyin asta-
sekin o`zgarishi, keyingi bo`g`inlarda esa keskin farq qiladigan shaklga aylanishi, 
oqibatda botaniklar uni yangi tur sifatida qabul qilishi mumkin. Tashqi muhitning, 
xususan, iqlim, hayot sharoitining uzoq vaqt davomida o`zgarishi hayvonlarning ham 
o`zgarishiga sabab bo`ladi. Tekis joyda tez chopishga moslashgan hayvon 
molxonada yashashga majbur etildi, deb faraz qilaylik. yangi sharoitda u semirib 
ketadi, kuchini va chaqqonligini yo`qotadi. 5—6 yil qafasda asralgan qush ozod 
qilinsa, erkinlikdagi boshqa qushlar kabi ucha olmaydi. Bularning hammasi sharoit 
oz-ozdan o`zgarishining ta’siri natijasidir. Agar o`zgargan sharoit bir necha bo`g`in 
davomida ta’sir etsa va unga iqlim, oziq hamda muhit boshqa sharoitining 
o`zgarishi ham qo`shilsa, u holda tamomila o`zgargan organizmlar vujudga keladi. 
Tashqi muhit organizmlarga qanday ta’sir ko`rsatadi? Ta’sirlanish va 

---

29 
harakatlanish organizmlarning muhitga bo`lgan munosabatini aniqlashda asosiy o`rin 
egallaydi. Lamark muhit ta’siriga javob reaksiyasiga qarab, barcha organizmlarni 3 
guruhga bo`lgan. Birinchi guruhga o`simliklar kiritilib, ular ta’sirlanish va 
harakatlanish xususiyatiga ega emasligi qayd etiladi. Ikkinchi guruhga tashqi ta’sir 
natijasida harakatlanuvchi, lekin o`z xohishi bilan harakatlana olmaydigan sodda 
hayvonlar (infuzoriyalar, poliplar, nurlilar va chuvalchanglar)ni kiritadi. Uchinchi 
guruhga nerv sistemasi yuksak darajada tuzilgan, takomillashgan sezuv organlari 
bo`lgan va o`z xohishi hamda tashqi muhit ta’sirida harakatlana oladigan barcha 
boshqa hayvonlarni kiritadi. Tashqi muhit organizmlarga bevosita va bilvosita ta’sir 
ko`rsatishi mumkin.
Tashqi muhit o`simliklar va tuban hayvonlarga bevosita ta’sir ko`rsatganda 
undagi har qanday o`zgarish o`simlik qismlarining rivojlanishiga kuchli ta’sir etishi, 
ba’zi qismlarining hosil bo`lishiga, boshqalarining kuchsizlanib, hatto yo`qolib 
ketishiga sabab bo`ladi. Masalan, suv ayiqtovonining suv ichidagi barglari qirqilgan 
qaychibarg, tola — ipsimon shaklida bo`lib; suv yuzasidagi barglari esa enli, 
shapaloq-shapaloq va panjasimondir. Bu o`simlik nam yerda o`ssa, poyasi qisqa va 
barglari qirqilmagan bo`ladi, shakli ipsimon bo`lmaydi. Uni botaniklar boshqa tur —
sifatida ta’riflaydilar (3-rasm). Nerv sistemasi takomillashmagan tuban 
hayvonlarga ham tashqi muhit bevosita ta’sir ko`rsatadi. Nerv sistemasi 
takomillashgan hayvonlar esa muhitning o`zgarishidan bilvosita ta’sirlanadi. 
Muhitning uzoq davom etgan o`zgarishi hayvonlar hayotiga ta’sir etib, avval 
ularning talabini o`zgartiradi. Talabning o`zgarishi esa shu talabni qondirish 
maqsadida qilingan harakatlarning o`zgarishiga olib keladi. Bunday sharoit 
saqlanganda hayvonlarning hulq-atvori o`zgaradi Bu, o`z navbatida, hayvonlarning 
ba’zi organlari mashq qilishiga,
boshqalari mashq qilmasligiga sabab bo`ladi. Mashq 
qiladigan organlarga oziq moddalar ko`p kelib turgani uchun, ularning ko`lami 
ortadi. 
3-rasm
. Suv ayiqtovoni. (Ranunculus aquaticus) 

---

30 
Aksincha, mashq qilmaydigan organlarga oziq moddalar kamroq kelishi sababli 
ular kuchsizlana boradi va rivojlanmaydi.
 
Tashqi 
muhitning 
organizmlarga
ko`rsatadigan ta’siri haqida Lamark quyidagi 2 qonunini ta’riflaydi. 
L a m a r k n i n g b i r i n c h i q o n u n i . « O ` z r i v o j l a n i shining nihoyasiga 
yetmagan har qanday hayvonda qanday bo`lmasin biror organning bir qadar tez-tez 
va uzoq ishlatilishi shu organni oz-ozdan mustahkamlab, rivojlantirib, kattalashtirib 
boradi va unga uzoq ishlashi uchun kifoya qilarli kuch-quvvat beradi». 
Shu bilan birga boshqa biror organning doim ishlatilmasligi uning asta-sekin 
susayib, juda zaiflashib qolishiga olib keladi, qobiliyatini pasaytiradi va 
pirovardida, uning yo`qolib ketishiga sabab bo`ladi». 
L a m a r k n i n g i k k i n c h i q o n u n i . « T a b i a t i n d i vidlarni qadimdan yashab 
kelgan sharoit ta’siri ostida va binobarin, ma’lum organning ko`proq ishlatilishi yoki 
ma’lum organning doim ishlatilmasligi ta’siri ostida shaxslarni nimaiki hosil 
qilishga yoki yo`qotishga majbur etgan bo`lsa, agar endigina kasb qilingan 
o`zgarishlar ikkala jins yoki yangi naslni hosil qilgan shaxslar uchun umumiy bo`lsa, 
shularning hammasini dastlabki formalardan paydo bo`lgan yangi shaxslarda 
ko`paytirish yo`li bilan saqlaydi». 
Lamark ushbu qonunlarning to`g`riligini isbotlash maqsadida bir qancha 
misollar keltiradi. Masalan, o`rdak, g`oz va suvda yashovchi boshqa qushlarning, 
shuningdek baqa, dengiz toshbaqasi, qunduz va boshqa hayvonlarning barmoqlari 
orasidagi suzgich pardalar suzish jarayonida barmoqlar uzluksiz harakatlanishi 
natijasida paydo bo`lgan, qirg`oqda yashovchi qushlar oyog`ining va bo`ynining 
uzun bo`lishi ham ko`p harakatlanish natijasidir, chunki bu qushlar suzishni uncha 
xohlamagan, lekin o`lja uchun qirg`oq chetida uzoq vaqt turishga majbur 
bo`lgan va ular doim -botqokqa botib ketish xavfi ostida bo`lgan. Ular doim o`z 
oyoqlarini cho`zishga va uzaytirishga intilgan, ov qilayotganda gavdasi 
namlanmasligiga harakat qilgan va oqibatda ularning oyoqlari, bo`yni uzun bo`lib 
o`sgan. 
Shuningdek, Afrikaning o`t o`simliklarga boy bo`lmagan qismida yashaydigan 
jirafalar ham daraxt barglari bilan oziqlanishga majbur bo`lgan va doim daraxt 
barglarini tishlab yulib olishga intilib, mashq qilgan. Bular bo`yni va oldingi 
oyoqlarining uzun bo`lib o`sishiga sabab bo`lgan. 
Organlarning mashq qilmasligi (ishlatilmasligi) ular degradatsiyasiga va 
yo`qolib ketishiga sabab bo`ladi. Chunonchi, ilonlar yerda sudralishga va tor 
joylardan o`tishga odatlangani uchun tanasi uzun bo`lib, oyoqlari reduksiyalanib 
ketgan. yer tagida yashagani uchun yumronqoziqning ko`zi kam rivojlangan, 
ko`rsichqonda esa ko`z butunlay yo`qolib ketib, uning qoldig`i teri ostida 
yashiringan bo`ladi. 
Lamark har bir organning rivojlanish darajasi uning bajarayotgan funksiyasiga 
bog`liq ekanligini to`g`ri ta’kidlagan. Uning ikkinchi qonuni XIX asrning oxiri va 
XX asr boshlarida lamarkizm tarafdorlari va muxoliflari o`rtasidagi munozaraga 
sabab bo`ldi. 
Lamark biologiyada muhim masala hisoblangan organizmlarning individual 
rivojlanishida kasb etilgan, ya’ni tug`ma bo`lmagan xossalarning irsiylanishi 
masalasini kun tartibiga qo`ygan bo`lsada, lekin uni juda oddiy ravishda tasavvur 
etib, to`g`ri hal eta olmadi. U filogenezda mustahkamlangan xossalar bilan 

---

31 
o`zgaruvchanlikni teng ma’noda tushundi. Lamark davrida o`zgaruvchanlik 
mexanizmlari yaxshi o`rganilmaganligi e’tiborga olinsa, bu sohada yo`l qo`yilgan 
kamchilikning 
sababi 
ravshanlashadi. 
Lamark 
tomonidan 
ilgari 
surilgan 
o`zgaruvchanlik muhit ta’siriga adekvat bo`ladi, shaxsiy rivojlanishda vujudga 
kelgan har qanday o`zgaruvchanlik kelgusi bo`g`inlarga beriladi, degan mulohaza 
ishonchsiz ekanligi keyinchalik isbotlandi. Biologiya sohasida to`plangan juda ko`p 
dalillar organlarning mashq qilish-qilmasligi ma’lum belgilarning kelgusi bo`g`inga 
berilishi yoki yo`qolishiga ta’sir etmasligini isbotlaydi. A. N. Seversov ko`rsatishicha, 
ko`zning yo`qolishi yorug`da yashovchi organizmlarda ham yuz berishi, aksincha, 
juda chuqur g`orlarda yashovchi formalar orasida ko`zi yaxshi rivojlangan hamda 
reduksiyaga uchragan formalar uchrashi mumkin. Yorug`da yashovchi hayvonlar 
orasida ko`zsiz formalar vujudga kelishi o`zgargan formalarning halokati bilan 
tugaydi. G`orlarda yashaydigan hayvonlarga muayyan o`zgaruvchanlik hech 
qanday zarar yetkazmaydi, hatto u foydali ham bo`lishi mumkin. 
Lamarkning odam paydo bo`lishi to`g`risidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir. 
U odam tabiatning bir qismi, uning tanasi moddiy va boshqa tirik mavjudotlarga 
o`xshab, tabiat qonunlariga bo`ysunadi; «Odamning tana tuzilishi boshqa sut 
emizuvchi hayvonlarnikiga o`xshash» deydi. Odam maymunga eng yaqin
ekanligini ta’kidlash bilan birga, ularning anatomik tuzilishida, masalan, kallasining 
tuzilishi, gavdasining vertikal holati, oldingi va orqa oyoqlarining tuzilishida o`ziga 
xos farqlar borligini, shunga ko`ra, odam alohida avlod va turga kirishini aytadi.